Naging
malinaw ang punto ni U Win Pe sa kanyang kuwentong Clean, Clear Water na kahit
anupamang mangyari, mananatiling inodoro ang isang inodoro, kasama malamang ang
mga nilalaman nito, lalung-lalo na ang tubig na pinakakuminang na bahagi sa may
bandang dulo ng nasabing naratibo. Dumidikit ang mga steryotipong katangian ng
isang inodoro sa kanya kahit na napatunayan nang malinis at puro ang tubig nito
(na maaari ngang mainom). Tila bagang kahit na anong gawing pagtatanggol ni Ba
Gyi Kyaw, hinding-hindi mawala sa isip ng kanyang mga kaanak at kabaryo (maging
mismo ng siyentipikong sumubok sa tubig ng inodoro!) na madumi ang tubig sa
inodoro. Kung tutuusin, madaling paniwalaan na dapat dahil sa mga resulta ng
mga eksperimentong naisagawa ngunit nahihirapan pa rin silang inumin ang tubig
mula rito, maging si Ba Gyi. Ganito rin ang problema ng mga tao kadalasan ng pakikitungo ng isang lahi sa isa pa.
Mayroon nang nabuong steryotipong mahirap nang tanggalin sa isipan ng tao.
Maaaring nagsimula ito sa isang isyu sa kasaysayan, na nagtagal at naikalat
nang husto kung kaya’t kahit na iba ang ipakita ng isang tao sa ibang lahing
teritoryong kanyang ginagalawan, magtataka at magtataka ang makakikita sa kanya.
Tumutubo at nalilinang ang konsepto
ng pagiging kakaiba ng mga gawaing normal naman para sa isang taong lumaking
“iba” sa kanyang hitsura. Gamitin nating halimbawa si Saya John mula sa kuwento
ni Amitav Ghosh na Glass Palace. Ang hitsura niya’y Intsik. Ang kanyang
pananamit ay Europeo. At marami siyang alam na wikang salitain. May mga taong
nagsasabi sa kanyang wala na siyang pinanggagalingang lugar, dahil mismo sa
lahat ng nakikita sa kanyang (hitsura, pananamit, wika) maaaring magdikta ng
kanyang pinagmulan o katangian (steryotipo), ay nakapanlalabo sa paningin ng
mga nakakikita sa kanya. Para bang atat na atat ang mga taong ilugar agad ang
isang hindi kilalang tao sa isang kategorya, para lamang masabi o makapag-isip
ng kanyang mga katangian habang at kahit na hindi pa nila ito nakikilala. Napapabilis
ang pagtingin ng isang tao sa isa pang tao base na lamang sa kanyang pisikal na
mga katangian. Napakagandang tauhan nitong si John sapagkat iniaangat niya ang
boses na panahon na dapat at matagal na dapat, na tayong tumigil sa panghuhusga
ng lahi ng isang tao. Uso naman na noon ang pagpasok ng iba’t ibang lahi sa
Burma, katulad ng mga misyonaryo sa Europa, mga mangangalakal na Griyego,
Armenian, Intsik, at Indian, maging ng mga manggagawa at tagapaglayag na galing
naman sa Bengal, Malaya, at Coromandel Coast. Hindi malabong magkahalu-halo ng
lahi ang mga tao sa Mandalay pa lamang at isang kongkretong halimbawa ay noong
marinig ni Rajkumar ang pagtatalik nina Ma Cho at Saya John.
Kung sa totoo lang, napakaipokrito
ng papel na ito sapagkat panay gamit ng mga salitang lahi at katangian, hanay
at akala. Ano pa bang magagawa ko? Nagpasimulang magkaroon ng mga konsepto ng
lahi at paghahanay ng mga ito bilang kategorisasyon ng mga tao sa perspektiba
ng mga mananakop. Madali nga namang magtukoy ng mga lugar kung ididikit ang mga
nakatirang tao roon. Parati na lamang may pagmamadaling tawag sa pangalan ng
isang bagay. Tila parating nangangailangan ng label o katawagan ang isang tao o
bagay na sa mata ng mananakop ay “iba” sa kanya. Lahat ng iba sa kanya, hiwalay
sa kanya. Pinangangalanang iba bilang pag-aktong superyor sa kanyang mga
nasasakupan at ‘di na sila humamak pang lumapit at makihalubilo sa kanyang lahi.
Baka kasi madungisan. Kung ihahambing sa Pilipinas, nagkaroon din naman ng
ganitong klase ng mentalidad ang mga kolonisador at kinokolonisa. Parating
mayroong mataas at mababa. Samakatuwid, nabubuo ang konsepto ng mataas at
mababang lahi.
Liban kay Saya John, mayroon pang
isang nakatawag sa aking pansin. Iyon ay ang pulis sa Shooting an Elephant ni
George Orwell. Hindi niya masisi ang pagmamaltrato sa kanya ng Burman citizens
sa lugar na kanyang pinapatrolan dahil sa mga kawalang-hiyaang nakikita niya na
ginagawa ng kanyang lahi. Hindi siya nagbubulag-bulagan ni mataas ang pagtingin
sa sariling bilang kabahagi ng lahing kumokontrol sa kinatatayuang imperyo. Nababasag
muli ang mga naukit-na-sa-bato na “dapat” ng isang lahi, at sa usapang ito, ang
kolonisador. Hindi lahat ng kalahi nila e kontrabida na. Ngunit sa naratibong
ito, umapaw rin ang mga ugali ng isang kinokolonisa tungo sa isang kolonisador.
Ayon sa pangunahing tauhan, maging mismo ang mga paring Budista (na kung
tutuusin ang pinakamababait at pinakamalalawak dapat ang pang-unawa sa buhay)
ang siya mismong pinakamalala sa pang-aaway sa nakadestino lamang na pulis.
Nang dahil lamang sa isang elepante, nagbagong
bigla ang pakikitungo sa kanya ng mga Burman. Natuwa silang lahat nang
napagdesisyunan niyang barilin na ang elepanteng nakapatay ng mga baka at isang
lalaki. Natuwa ako sa sinabi niyang pareho lamang silang (British at Burman) naeengganyo
sa pagpatay ng isang elepante. Maliban sa katotohanang maraming makukuha sa
isang elepante, maging pantrabaho man ito, nagulat lamang ako sa pagkakapareho
ng dalawang lahing ito. Inakala ko sa umpisa’y magagalit ang mga Burman dahil
sa isa sa mga bansang mayroong natural na bilang ng mga elepante ang Burma. Hindi
man lamang sila nag-atubiling pigilan ang pulis. Sumama pa nga mismo sila’t
naghiyawan nang unti-unting naghihingalong maingay ang dambuhalang hayop. Nakalulungkot
man ang tungo nila sa hayop na inosente sa moralidad ng mga tao’t nagtrabaho
lamang at “nagkamali” bilang isang elepante, nakagagaan pa ring isiping
mayroong pagkakatulad ang mga lahi. Dapat nga e, sa bahaging ito na ng papel,
sinusubukan ko na bilang taga-argumento, na sirain na ang konsepto ng
pagdidikit ng katangian sa hitsura ng isang tao – ang pagdidikit ng kanyang
itsura sa kanyang lahi.
Oo, maaaring maging imposible ito, kaya
maaaring magsimula na lamang ang mga tao sa pag-iwas sa pagdidikit. Ibig kong
sabihin, simulan nang huwag mamalagay sa katangian ng isang tao base sa kanyang
panlabas na kaanyuan. Tunog cliche man na linyang madalas banggitin ng mga
artista sa telebisyon, umaakma pa rin sa puntong nais iparating ng mga inatas
na babasahin.
Edukasyon ang magmumulat sa maraming tao
tungkol sa mga bagay na ito. Maaaring nasa mataas na paaralan pa lamang,
nililinaw na sa mga estudyante ang konsepto ng diskriminasyon. Kasabay pa nito
ang paulit-ulit na pagpapahalaga sa hindi mabagong hanay ng kasaysayan ng
pananakop sa Pilipinas. Malinaw na malinaw para sa mga Pilipino ang kasaysayan
ng kanilang bansa, basta ang usapan ay tungkol sa pananakop. Hindi
napagtatantong ni ang kabuuan ng bansa e hindi nadaanan ng mga mananakop kahit
banyaga man lamang. Patunay lamang nito ang mga Pilipinong tumanggi at
nagpakalayo sa katutubong Kristiyanismo kung kaya’t nananatili pa rin ang kanilang
sinaunang paniniwala o relihiyon kung tatawagin ng marami sa atin. Marami rin
sa atin ang hindi nakakikita sa tunay na kalagayan ng mga Pilipinong ito.
Madalas marinig ang pang-iinsultong “katutubo!” nang hindi iniisip ang totoong
kahulugan ng salita. Kung iisiping mabuti, mas Pilipino pa nga sila kaysa sa
atin. Katulad ni Saya John, hindi Pilipino ang suot natin, marunong tayo
mag-Ingles at halu-halo na ang mga hitsura natin! Kung babalikan natin ang mga
Pilipinong hindi tumanggap ng Katolisismo, napakagaan minsan para sa akin
isiping sila ang mga tunay na Pilipino dahil sila lamang ang nakapagpanatili ng
ating (o ng kanilang) mga taal na tradisyon at kultura sapagkat hindi sila
nagpagalaw sa impluwensiya ng mananakop. Kung naubos siguro tayong lahat noon
pa lamang, sinunog na rin siguro lahat ang mga sinaunang panitikan ng mga
Pilipinong namuhay sa pre-kolonyal na panahon o naputol na ang pagpapasang oral
dahil sa pagkumbinsi sa karamihan sa mga Pilipino na lumipat sa Kristiyanismo.
Kung makapang-insulto ng katutubo, hindi ka ba tubo rito? Nililinaw
mo ba sa aming hindi ka galing dito at hindi ka isang Pilipino? Isa pang
problema: Kung kanina, pinagsasawaan na natin ang paghihiwalay ng lahi sa isa
pang lahi, papansinin naman natin ngayon ang diskriminasyon sa loob lamang ng
iisang lahi (na kanina pa naman siguro tinatamaan). Isa pang halimbawa ay ang
paghihiwalay na ginagawa ng panahon sa mga Burman. Noon daw, ang Burman ay
isang Budista, ngunit sa paglipas ng panahon, basta’t maeduka ang isang Burman,
hindi na ganoong nagiging kalalim ang pagkapit sa paniniwala. Nasisirang muli
ang kinagisnang identidad. Hindi ko naman sinasabing kinakailangang maging
stagnant o atrasado ng isang kultura. Malinaw naman sa ating lahat na ang
kultura dinamiko rin, tulad ng wika, kung kaya’t hindi malayong magbagu-bago
ito sa paglipas ng panahon, lalo pa’t panahon na ngayon ng globalisasyon. Mahirap
isipin para sa akin kung mayroong mamamatay na kultura. Nasa ilalim kasi ng mga
kulturang ito ang mga tradisyon at gawain, mga impormasyon at kaalaman, kahit
paniniwala’t iba’t ibang uri ng kaaliwan at panitikan. Maraming nasa ilalim ng
isang kultura! Napakalaking sayang lamang kung mabubura, ‘di ba? Mahirap pa
ring labanan ang magandang naidudulot ng edukasyon at modernong teknolohiya,
pero hindi naman natin kailangang makalimot ni humiwalay.