Punk Kapunk

Ano ba ang kasaysayan ng Pilipinas? Ang kasaysayan ay ang mga pinagdaanan ng mga nangyari sa Pilipinas sa bawat panahon. E ang panitikan ng Pilipinas? Ang panitikan naman ang mga karanasan ng mga Pilipino o ng mga katutubo ng Pilipinas na maaaring naisulat o naipapasa nang pasalita. Ito ay ang kolektibong mga karanasan ng mga Pilipino sa paglipas ng panahon na nagsasabi ng ating kultura, kinagisnang kalinangan, mga kaugalian at iba pa. Samakatuwid, ang panitikan ang makapagsasabi o makapagpapakilala kung sino tayo, kung ano ang papel natin sa bansa. Kung mayroong kasaysayan at panitikan ang Pilipinas, hindi malabong may kasaysayan ang panitikan ng Pilipinas. Nais sanang pagdiinan ng papel na ito na ang kasaysayan ng panitikan sa Pilipinas ay hindi kumpleto, o sa madaling sabi e kulang-kulang, na maaaring magpahiwatig na ang pagkaltas sa sana’y maaaring makapagpakilala sa ating mga Pilipino ay sinadya, o maaari ring hindi pa rin nagiging malalim ang paghuhukay sa kasaysayan ng Pilipinas. Ang pag-aakala nating kumpleto na tayo kasi may kasaysayan tayong naisulat e kulang pa rin pala. Sa dami ng akala nating bumubuo sa atin e kakaunti pa rin pala ang pagkakakilala natin sa ating pagka-Pilipino. Sa dami ng mga nakolektang impormasyon tungkol sa lahi ng matatapang at malilikhain sa Pilipinas e yung iba pala ay hindi totoo, inedit at hindi para sa lahat ng Pilipino kundi maaaring para lamang sa isang lahi, sa isang tao, at hindi para sa Pilipinas.

                

Ano ang literary history ng Pilipinas? Ito ay ang mga pinagdaanan ng literature ng Pilipinas sa bawat panahon. Ito ang mga pagbabago, pagbabawas at pagdadagdag sa literature. Nakapasok na rin dito kung paanong umunlad, pumasok, nagsimula, hinaluan at nabagu-bago ang buong panulat ng mga Pilipino tungkol sa mga karanasang paglaban, pasining at natural na bugso ng damdamin.

                

Pero ano nga ba talaga ang literary history? Ito ba ang History ng Literature?  O Literature ng History? May malaki nga bang pagkakaiba sa dalawang nabanggit para sa ibig sabihin ng kasaysayan ng panitikan ng Pilipinas? Iba ang pagkukuwento ng talagang nangyari sa kasaysayan, sa paraang masining man o direktang pagsasalaysay ng mga aktuwal na nangyari. Ang Literature ng History ay maaaring patago, nakatago o naitago. May mga panulat na itinatago ang kanilang mga nais sabihin para hindi mahuli ang mga manunulat na nais magmulat sa mga taong kanilang nais maimulat sa katotohanan. Pumapasok na rito ang usapin ng censorship na ginagamit ng karamihan ng mga manunulat na bumabatikos sa mga nakatataas. Dahil nga naman sa ayaw ng mga nasa itaas na malaman ng kanilang mga nilalapastangan at pinagsasamantalahan na nakapandaraya na sila sa kanilang mga nasasakop, idinadaan ng mga manunulat sa pagpapahiwatig ang mga nangyayari sa mga hindi pa nakakikita. Nakikita ng mga manunulat ang mga nakikita na rin ng mga nilalapastangan. Nakikita nga ng mga pinagsasamantalahan ngunit hindi rin naman nila nakikita. Nagiging daan ang mga manunulat sa paglilinaw ng mga malalabong nakikita ng mga inaabusong Pilipino.

             

   O ito ang History ng Literature? Iba rin naman ang pagkukuwento tungkol sa mga lumitaw na kuwento, tula, dula at awit na isinulat, isinalin o ipinasa nang pasalita o paawit sa simula pa lamang ng kasaysayan ng Pilipinas. Maaaring nagsimula na ang kasaysayan ng Pilipinas ngunit hindi pa nagsisimula ang panitikan dito. Iba ang pagsasalaysay ng pinagdaanan ng mga panulat ng Pilipino sa panulat tungkol sa pinagdaanan ng mga Pilipino. Ano ba talaga ang Literary History?

             

   Ang Literature ng History ay maaaring fiction at non-fiction. Nabanggit na kanina na ang pagsusulat sa Pilipinas ay maaaring tungkol sa Pilipinas, tungkol sa mga kasaysayan dito at maipapasok na rin ang sining sa panulat at pag-awit ng mga Pilipino tungkol sa kanilang mga karanasan, tungkol sa kanilang kasaysayan. Ang literature ng history ay ang pagkukuwento ng kasaysayan. Ang pag-aaral ng literature ng history ay ang pag-aaral ng nilalaman at istilo ng panulat ng mga Pilipino simula noon hanggang sa ngayon, na madalas nakabatay sa mga piling panahon.

             

   Samantalang ang pag-aaral ng History ng Literature ay ang pagbibigay-diin sa pag-aaral ng istilo at pagkakita sa pag-unlad at pagbabagong nangyari sa literature sa lahat ng panahon. Kung ang Literature ng History ay ang pagtingin sa kasaysayan ng mga tao, ang History ng Literature, sa pinakamadaling sabi ay ang pagtingin sa kasaysayan ng panulat ng mga tao. Maaaring sabihing bahagi ng history ng literature ang literature ng history. Mula rito, maipagpapalagay na mas malaki ang sakop ng history ng literature dahil pasok dito ang pagkakapanganak ng literature hanggang sa mga kasalukuyang panulat. Sapagkat kasama sa kuwento tungkol sa mga Pilipino ang kuwento tungkol sa simula at pag-unlad ng kanilang mga panulat at pag-awit, ang history ng literature ay bahagi lamang ng literature ng history.

              

  Ang literature ng history ay may pinipili lamang na panahong nais na ipakita sa mambabasa. Nakapasok sa mga imahen ng bawat panulat ang mga nangyayari na kung pagsusumahin at kokolektahin ang lahat ng panulat ay maikakahon sila sa bawat panahong kanilang ikinukuwento o maaari ring pagpangkat-pangkatin sa grupo kung saan ay sinasabi kung kailan sila isinulat.

               

Kapag binasa ko ang libro, madaragdagan lamang ang kaalaman ko sa bawat panahong alam ko tungkol sa history at maaaring maliit na kontribusyon lamang sa alam kong history ng literature. Mula rito, kakarampot lamang na bahagi ng alam kong history ng literature ang napasukan. Habang nadaragdagan ang mga kuwento sa isip ko tungkol sa mga tumira at nanatili sa Pilipinas, malaki ang naitutulong nila para sa kung ano ang masasabi ko sa kasaysayan nating mga Pilipino, ngunit kakaunting pagdidikit lamang ng mga katangian, nilalaman at karanasan ng mga panulat ng mga Pilipino ang maipapasok ko para sa alam kong kasaysayan ng ating mga nakasulat na karanasan. Kailangan ko pang magbasa ng mas marami kung pagtutuunan ko ng pansin ang history ng literature. Hindi na ako kailangang kabahan pa para sa mga alam ko sa kasaysayan ng ating bansa kung sa pag-aaral ng pa lamang nang pautal-utal sa history ng literature ay marami na akong nahihigop tungkol sa literature ng history.

             

   Kung ang panulat ay tungkol sa karanasan ng mga tao, at ang kasaysayan ang mga kuwento tungkol sa karanasan ng mga tao, maaari ko bang sabihing ang history ay literature at ang literature ay history? Mismo? Kung ang history ay nakasulat, o maaaring isulat, maaari naman itong ikategorya sa literature. Kasama na ito sa mga umusbong na sumulat dahil nabanggit naman kaninang ang literature ay maaaring fiction at non-fiction, at kung susuriing mabilis lamang ay ang history ay non-fiction literature. Ang history ay literature. Kung ang literature ay ang pagkukuwento ng mga karanasan, totoo man o hindi, pasok pa rin ito sa mga kuwento ng tao, kuwento ng karanasan ng mga tao, kasaysayan ng mga tao, kasaysayan ng Pilipinas. Maaaring makapagsabi o makapagpahiwatig ng mga bagay-bagay na nangyari simula noon hanggang ngayon ang mga sinasabi at isinasalaysay ng mga manunulat kaya’t maaari nang isumang ang literature ay bahagi ng kasaysayan ng Pilipinas. Hindi ko sinasabing bahagi ng bawat sibilisasyon ang pagkakaroon at pagkakapanganak ng kanilang mga manunulat kundi bahagi ng kani-kanilang mga kasaysayan ang mga ipinanganak ng kani-kanilang mga manunulat. Ang literature ay history.

               

Kailangang aralin ang literature tungkol sa history. Hindi lamang nito masasabi kung ano ang nangyari noon kundi sinasabi rin nito ang nangyari sa ating panulat, kung paano itong nagsimula, nabago at maaari ring nawala o napalitan, nag-evolve sa mas maganda pang klase o istilo ng paghahayag ng karanasan at damdamin. Kailangan ding aralin ang literature na hindi tungkol sa history. Ito yung mga panulat na hindi pa nangyayari o maaaring patungkol pa sa ibang fiction na may posibilidad pang mangyari sa pag-usbong lalo ng teknolohiya. Ito yung mga sinasabi nilang may kahalong magic, o super advanced technology na maaaring feasible at maaaring hindi. May mga panulat kasing hindi patungkol sa kasaysayan o karanasan ng kanyang manunulat. Maaaring ang panulat ay magsasabi ng kasaysayang nais mangyari o hindi pa nangyayari ngunit gusto o maaaring mangyari ayon sa kanyang manunulat. Mula rito, pumapasok na ang problema sa isang literature tungkol sa isang Panahong hindi naman ginawa sa Panahong inilapat sa akda. Ito ay ang problema tungkol sa kung saan dapat ikahon ang iprinisentang halimbawang akda: sa Panahong nakapaloob dito o sa Panahong kinapapalooban niya?

               

Kung magsusulat ako ng literary history ng Pilipinas, kailangang nahahati ito sa mga panahon. Maraming sinasabing panahong tungkol sa mga kasaysayang ating nababasa pero may tatlo pa ring lumalabas na pangunahing mga panahon sa akademya: ang panahong wala pang mananakop, panahon ng mga mananakop at ang panahong wala na yung mga mananakop. Medyo problematiko pa rin ang unang panahon dahil sa hindi naman halos nahahati pa ang panahong ito batay sa mga panulat ng bawat isa, hindi tulad ng sa pangalawang sobrang sikat dahil sa mga Espanyol, Amerikano at mga Hapon, at sa ikatlo kung saan may mga nilabanang administrasyon sa Pilipinas. Oo nga, may panahon ng bato, metal, tanso at kung anu-ano pa ngunit sa mga antolohiya ng panitikan ng Pilipinas ay hindi nahahati ang pre-colonial na bahagi. Hindi ba makikita ang panahong kanilang pinapasukan para sa mga mas maliliit pang bahagi ng nabanggit na naunang panahon sa Pilipinas? O ang konsepto ng panitikan ng Pilipino ay mas kinikilala lamang kung kailan lamang kinilala ang salitang Pilipino at Pilipinas? Hindi pa ba mga Pilipino ang isinasama sa pre-colonial na bahagi panitikan ng Pilipinas? Hindi na ba kailangang mahati sa panahon ang bahaging ito? O kulang pa ang mga nakalap na panitikang nanggaling sa panahong ito? Isa pa ay ang pagtawag sa mga bahagi ng ikalawang panahon ng ‘ng kolonisador.’ Panahon ng Amerikano, panahon ng Espanyol, panahon ng Hapon. Panahon ba nila iyon? E bakit nakasulat sa kasaysayan at panitikan natin e sa kanila naman pala iyon? Kaya ba sinasabing sa kanila ang Hapon ay dahil nasa ilalim tayo ng kapangyarihan nila noong mga panahong iyon? O hanggang ngayon e kolonyal pa rin ang ating utak kaya panahon nga nila iyon? Hindi ba dapat e Panahon ng mga Pilipino? Panahon ng Pilipino sa ilalim ng Espanyol, Amerikano at Hapon? Sa atin ang panahon at hindi sa kanila. Hindi naman sila nakatira rito. Nakitira lamang sila sa Pilipinas. Hindi sa kanila ang mga panahon ng Pilipinas kung hindi sa atin. Atin ang ating mga panahon.

             

   May mga literature din na post-modernistic at futuristic. Tulad ng nabanggit kanina, ito yung mga panulat tungkol sa mga imposibleng mangyari at hindi pa nangyayari ngunit posibleng mangyari. Ito yung mga panulat na feasible scientifically o hindi, o sa madaling salita ay science fiction, na maaaring patunayan o hindi na, o hinahanapan pa ng patunay, pero nakasulat. Ibig sabihin, sila ay bahagi pa rin ng literature, at maaari na rin, ng history. Pero saan natin sila ikakahon? Wala naman silang puwesto sa tatlong unang nabanggit na panahon. Hindi naman puwede sa post-colonial kasi may bahagi pa rin sa mga ito ang hindi na nga talaga mangyayari. Kapag nangyari na ba ang context ng sinasabi ng isang literature, ililipat na ba ito ng kahon o saka lamang ba ito maikakahon? Maaari bang nasa dalawang kahon ang isang literature? Kailangan bang baguhin ang mga kahon o kailangan silang dagdagan?

              

  Kapag magkakahon ng isang bahagi ng literature papaloob sa isang period, pipiliin ang panahon kung kailan ito isinulat o isinilang. Ang mga naisulat nang literature sa panahon ng mga Espanyol ay nakapaloob sa panahon ng Espanyol ng mga naisulat nang bahagi ng history ng literature. Maaaring sabihing may literature noong panahon ng Hapon at maaari ring sabihing may literature tungkol sa panahon ng Hapon. Paano ikakahon ang mga ito? Saan nga ba sila ikakahon? Ikakahon ko ba ang mga ito sa panahon lamang ng Hapon?

              

  Ano nga rin ba ang panitikan na ng Pilipinas? Ito ba yung panitikang isinulat sa Pilipinas? Paano kung dayuhan ang nagsulat tungkol sa Pilipinas, bahagi pa rin ba ito ng panitikan ng Pilipinas? Panitikan na nila ito dahil sila ang sumulat. Ito ang pagtingin nila sa Pilipinas o ang mga karanasan nila Pilipinas ngunit hindi naman sila mga Pilipino. Maaaring sabihing problematiko rin ang terminong panitikan ng Pilipinas. Baka naman sabihin na lang nating panitikan ng mga nakatira sa Pilipinas. Ito ang panitikan ng mga Pilipino. Kaya kahit nasa ibang bansa man ang isang Pilipinong manunulat at sumusulat siya tungkol sa bansang iyon, panitikan pa rin iyon ng Pilipinas, ng mga Pilipino. E paano naman kung Pilipino ka ngunit sa ibang bansa ka lumaki? Apektado ang iyong imahinasyon at istilo ng panulat ng dayuhang kultura at kalinangan. Pilipino ka pa rin ba? Panitikan pa rin ba ng Pilipinas ang iyong pinahahalagahan o panitikan na ng bansang iyong kinalakhan at kulturang kinagisnan? Kailangan bang may umangking bayan sa lahat ng mga panulat na inilalabas ng mga manunulat? O ang panitikan ay para sa lahat naman ng mambabasa at hindi para sa kani-kanilang mga manunulat?

              

  Bakit kailangang magkahon? Kailangan nating maikahon ang ating mga panitikan para maging maayos at sunud-sunod ang pagtingin sa pag-unlad ng panulat ng mga Pilipino sa Pilipinas. Ipinapangkat nang maayos ang bawat panitikan sa Pilipinas para makita ang unti-unting pagbabago sa bawat panahon. Inaaral ang pag-unlad ng panitikan ng Pilipinas para malaman ang pinagmulan ng panulat nating mga Pilipino, kung paano tayong mag-isip, kung paano nating inilalabas ang ating mga naiisip at nararamdaman, kung paano tayo nagiging iba at natatangi sa iba pang mga lahi sa mundo. Tinitingnang mabuti ang panitikan ng Pilipinas sa bawat panahon para makita ang daloy ng ating mga nais sa bawat panahon, kung anu-ano nga ba ang mga lumilitaw na espisipikong hinahanap-hanap natin sa bawat panahon para maikumpara ang hangarin ng bawat Pilipino, kung may pagkakaiba man o pagkakapareho. Sa pagkakapareho, madaling masasabi kung sino talaga ang Pilipino, kung paano siyang nakikibagay sa mundo, at para sa pagkakaiba, lumalabas ang iba’t ibang naranasan ng mga Pilipino na maaaring tumulong sa pag-abot o pagdating natin sa ating pagkakapareho.

               

Paano magkakahon? Kailangang maikahon ang isang literature sa panahon kung kailan ito isinulat. Maaaring sabihing apektado ng wika ang pagsusulat ng isang manunulat tungkol sa literature na kanyang nililikha, ano pa mang panahon ang nakapaloob at ang kanyang gustong isalaysay o ilahad. Hindi na iisipin ang nilalaman ng isang literature kung nais magkahon. Iisipin na lamang kung kailan ito isinulat. Ang wika ng manunulat ay nakapako sa panahong kanyang ginagalawan. Apektado ng kapaligiran ng panahon ang wika ng isang manunulat. At kung apektado ng wika ng manunulat ang kanyang literature na kanyang isinusulat, nakapako ang kanyang nililikha sa kung kailan niya ito isinulat. Kaya kung may ikakahon mang literature, ibabase ito sa wikang ginamit ng manunulat, sa wika ng kanyang panahon, sa panahong isinulat ng manunulat ang kanyang literature.

                

Kung may magbabasa man nito, madali itong mababasa dahil nga sa wika ng kanyang panahon ang ginamit. Mas madaling magkakaintindihan kung magkapanahon ang manunulat at ang kanyang mambabasa. Kung nais na madaling maunawaan ng target na mambabasa, maaaring makibagay ang kasalukuyang manunulat at ibabase niya ang kanyang tono sa tono ng kinaliligiran niyang mga tao o mas paliliitin niya pa ito sa alam na wika ng kanyang target talaga na mambabasa. Maaaring ang target na mambabasa ng isang manunulat ay naaayon sa panahon ngunit ang wika ng panahon ay maaari pa ring pagpangkat-pangkatin. Naikakahon din sa marami pang mga wika ang isang wika ng isang panahon. Sa madaling sabi, ang pagkakahon ay maaari pa palang ipasok sa mas pailalim na spesipikong wika ng isang panahon, mula sa mas karaniwan o pinaghugutang wika ng kinapapaloobang panahon.

                

Sa akademya, mas mabilis na nauunawaan ng mga estudyante ang wikang mas gusto nilang binabasa, lalung-lalo na kung nasa wika nila itinuturo ang paksa o nasa wika ng kanilang panahon ang kanilang mga pinag-aaralan at sinusuri. Bilang isang manunulat, kung magsusulat ako ng literature ng history para sa mga taong labas sa akademya, isusulat ko ito sa wikang madali nilang mauunawaan. Hindi lang naman para sa mga taga-akademya ang literature at ang history. Noong panahon ng mga Amerikano, sikat ang mga sosyalistikong panulat sa mga taong labas sa akademya, partikular na sa mga manggagawang Pilipino. Ang mga panulat na ito ang nagmulat sa kanila tungkol sa mga nangyayari sa kanilang paligid. Ang isang papel ng manunulat ay magpakita ng kanilang mga karanasan para na rin sa mga taong nakararanas ng kanilang mga nararanasan ngunit bulag sa kanilang talagang nararanasan. Ang pagsusulat sa wikang nakapaloob sa panahong kinapapalooban ay pagsusulat sa panahon ng mga taong pumapaloob dito. Para saan pa ang malalim na pagsusulat kung gusto kong gisingin ang mga natutulog na hindi pa marunong sumisid?

           

     May literature noong panahon ng kolonyalismo na nakatago ang mga ibig sabihin para hindi mahuli agad. Katulad ng nabanggit pa kanina, ang mga ito ay censored, censored sa mga dayuhan ngunit hindi censored sa kamalayang Pilipino. May paraang mas mabilis nating makikilala ang ating mga sarili nang hindi tayo nakikilala ng mga taga-labas. Ang pagtatago ng mga pahiwatig ay magtatago nang walang hanggan mula sa mga dayuhan dahil sa iba ang takbo ng kanilang isip sa takbo ng isip ng mas madaling makaiintindi ng mga simbolismo at imaheng nakapaloob sa isang literature. Itinatago nila ang kanilang mga identidad para hindi sila mapahamak dahil ayaw ng mga nakatataas na binabatikos sila dahil sa kapag namulat na ang kanilang mga pinagsasamantalahan, maaaring maalis sila sa puwesto nang walang kalaban-laban, kaya maaga na nilang inaalisan ng kapangyarihan ang sinumang mahuli nila.

           

     Pero may mga literature din na direktang bumabatikos at madaling mahuhuli ng isang kalaban. Minsan, mas maganda na rin kung ang atake e madaling makapagpapaunawa sa isang kalaban. Matatapang ang mga ganitong panulat sapagkat ang bomba ay inilalaglag mismo sa upuan ng mga nakaupo, hindi lamang sa mga nakatayo. Sinusubukan nilang kumbinsihin ang mga nakataas na walang pakialam na magkaroon naman sila ng pakialam sa kanilang mga pinagtitripan. Kung may kakayahan silang hubugin ang mga naghihirap, iniaangat nila ang kanilang mga kakayahan bilang mga manunulat para hubugin naman ang mas matataas.

           

     May mga literature din ng Pilipinas na nakasulat sa mga banyagang wika. Dahil sa kalat na ang pambansang wikang Filipino sa buong Pilipinas dahil sa pagkakalat ng media at pagtuturo sa edukasyon nito bilang isang asignatura, kailangang maisalin sa Filipino o sa iba pang mga wika ng Pilipinas ang mga wala sa wikang Filipino. Naisulat man ito sa ibang wika, kung Pilipino pa rin ang sumulat nito ay hindi naman siguro ito mailalayo sa kulturang Pilipino, sa wika ng isang Pilipino. Baka naman mas madali pa itong mauunawaan at mas marami pang maipapasok, masasabi at maidaragdag tungkol sa isinaling panulat mula sa banyaga tungo sa isang wikang mas mabilis na mauunawaan ng isang Pilipino, kung ang isinulat nga ay para sa Pilipino.

            

    Makikita sa Revolutionary Routes ang naging tulong ng literature at wika sa pagsasalaysay ng mga nangyari sa history. Magkatuwang pa rin ang dalawa, ang literature at ang history, sa pagpapublish ng mga kuwentong nais ipabatid. Hindi maaaring paghiwalayin ang literature at history. Ang literature ay ginagamit upang maipakilala ang history at ang history ay ipinapakilala ang literature. Ang pagkukuwento ay hindi lamang nakatutulong sa pagdadagdag sa karanasan ng mga tao kundi pati na rin sa karanasan ng ating panitikan.

              

  May nakapaloob pa ring kultura at ideology sa wikang ginagamit ng isang manunulat sa kanyang paggawa ng literature. Kung nagsasalin, hindi rin naman agad-agad na nakikita o naipararamdam ang nais na iparamdam ng manunulat sa kanyang target na mambabasa. Sa kaso ng Revolutionary Routes, ang proseso ng pagsasalin ay mula Espanyol hanggang Ingles at mula first-person hanggang third person. Kung magkakaroon ng mas malalim pang pagbabasa ang isang mananaliksik, hahanapin niya ang orihinal na akda para ikumpara sa naipublish at mas mapicture out ang mga pangyayari, lalung-lalo na’t siya’y magbabasa sa first person point of view. Mas magiging kumpleto ang karanasang kanyang iniimagine, mas buo dahil sa mas detalyado at purong mga ideya sa orihinal na wikang ginamit.

           

     Ang papel ng literature upang maipasa ang kasaysayan, para sa mga mambabasang hindi nakadanas ng nangyari sa nakaraan. Ang panitikan ang nagbabalik sa kanyang mambabasa sa mga nangyari noon, sa mga panahong hindi niya kinabibilangan. Ang panitikan ay naisusulat para maipakilala nga ang history. Sa unang wikang ginamit para maisalaysay ang mga nangyari sa kanilang buhay, ang unang draft ng Revolutionary Routes, maipakikilala ang uri ng literature sa panahong tumatakbo sa isipan ng kanyang unang manunulat. Nabibigyang-diin ng history ang literature na kanyang nasasakop.

               

Sa Revolutionary Routes, may binanggit din tungkol sa Secret History. Bakit nga ba may mga itinatagong history? Pili pa rin ba kaya ang mga itinuturo sa elementarya? May kinakampihan ba ang mga historyador ng bansa? Kapag naisulat ay dapat nababasa dahil kaya nga naisusulat ang isang literature ay dahil may gusto itong patunguhan, may gustong mambabasa. Hindi dapat itinatago ang kasaysayan at panitikan dahil isinulat ang mga ito para mabasa, malaman at maunawaan at hindi para lamang maipon, maidisplay o mabulok sa baul. Hindi dapat kinokontrol ang history. Hindi na ba mahalagang literature ang mga hindi sikat? Kaya lamang ba sumisikat ang literature ay mahalaga sila? O pinipili lamang ang mga pinahahalagahan? Hindi na dapat pahalagahan ang lahat ng panulat? O implikasyon lamang ng Secret Histories na ito na kulang pa ang ating history? Kapag hindi pa ba naisusulat ay hindi na bahagi ng ating panitikan?

             

   Sa parte na Tomas, the Lawyer ng Revolutionary Routes, makikita ang pagsilence sa kapwa Pilipino para sa reputasyon ng isang sikat na Pilipino. Hindi lamang pala ang mga kolonisador ang nagpatahimik sa mga nais sabihin nating mga Pilipino ngunit mga kapwa din nilang Pinoy ang umagaw sa kanilang karapatang mag-ingay na maaaring magpaalis sa isang tao at maaaring makapagpabago ng buong history, ng nakaraan, ng kasalukuyan, at ng hinaharap. Kontrolado ang history ng Pilipinas, hindi lang ng mga dayuhan, kundi ng mga Pilipino mismo. Hindi lahat ng naisusulat sa libro e nangyari nang natural, sa madaling sabi e scripted. Naisulat na agad ang history bago pa man ito naisulat.

              

  Pansin naman sa kuwento ng Crisostomo, the Guerilla ng Revolutionary Routes ang pagtulong ng mga Hapon sa mga Pilipino laban sa mga mapagsamantalang Hapon. Madalas, kapag sinabing mananakop, kalaban at masama agad na maituturing. Bawas na bawas na talaga ang ating kasaysayan. Nagkukulang ang ating kasaysayan at panitikan, hindi lamang dahil sa kulang pa ang mga nahuhukay ng mga historyador ngunit pinipili pa rin mula sa mga kaunting nahuhukay ang mga nais lang ipabasa. Kakarampot na nga, binabawasan pa. Makikita ang dalawang pagtalikod – ng Hapon sa Hapon, at ng Pilipino sa Pilipino. Ang isa’y para sa kapakanan ng isa. Ang kabaitan ng isang tao ay wala sa kanyang pinanggalingang bansa, hindi sa kinikilalang natural o kumon mula sa kanyang bansa, kundi sa pagyakap sa tradisyon ng kanilang bansa, sa tamang kultura at tradisyon ng kanilang bansang kinalakhan, sa gusto ng kanilang bayan at hindi sa gusto ng kanilang mga tao. Naghihiwalay ang pagiging makabayan at pagiging makasarili sa mga pagkakataong ito dahil nakikita ang tunay na natututunan ng isang tao sa kanyang bayan o kung natututo ang isang tao sa kanyang bayan. Nabubura ang pagtingin sa bandila at kapangyarihan at bumababa sa mas madaling konsepto ng pagiging tao, malayo sa isang lahi, malayo sa sarili, malayo sa usaping makasarili at pasok sa usaping makabayan. Ang punto ng pagtataksil ay hindi laban sa kapwang kapareho ng pinanggagalingan kundi laban sa mga itinuturo ng pinanggagalingan.

              

  Mula sa Cracks in the Parchment Curtain, pinalalabo ng dokumento ng mga Espanyol ang maaari sanang malinaw na larawan ng nang dinatnan nila sa unang pagkakataon ang mga katutubong Pilipino nang mapadpad sila sa mga isla ng Pilipinas. Sila nga ay nakarating dito sa Pilipinas ngunit hindi sa punto de bista ng isang Pilipino ang kanilang mga panulat tungkol sa Pilipinas. Hindi naman talaga para sa Pilipinas ang kanilang pagsusulat kaya hindi naman nila pinahahalagahan ang pagsusulat tungkol sa Pilipinas. Hindi naman talaga sila nagsusulat para sa mga Pilipino ng Pilipinas ngunit nagsusulat sila tungkol sa kanilang mga ekspedisyon at tungkol sa kanila, hindi tungkol sa atin. Ngunit mula sa kanilang mga panulat na ito ay maaaring pagkuhanan ng kasaysayan natin kahit hind sila para sa atin. Basta ba’t may nakapaloob na Pilipinas e maaari nating magamit upang maipakilala ang sinaunang mga nangyayari sa bansa. Hindi man ito panitikan ng Pilipinas, ang panitikan sa Pilipinas ay maaaring basahan tungkol sa Pilipinas upang makilala din natin ang mga sinaunang Pilipino.

            

    Binanggit sa Cracks in the Parchment Curtain ang pagsilence sa mga hindi naman ganoong kaimportante sa kasaysayan ng mga dayuhan. Tinanggal nila ito dahil hindi naman mahalaga tungkol sa pagpapakilala ng kanilang pagiging mahusay pero mahalaga para maipakilala tayo. E sa para sa mga tao nila, para sa kabuuang istorya ng kanilang ekspedisyon ang kasaysayang kanilang isinusulat kaya hindi nila isinama ang kasaysayang makatutulong sa mga hindi nila kalahi. Ang pagsulat ng kasaysayan ay may pinipili lamang na mambabasa, mambabasa ng panitikan, panitikan ng sariling lahi. Hindi naisusulat nang kumpleto ang kasaysayan dahil sa iba’t ibang pagpapahalagang pinagtutuunan ng pansin na kanyang manunulat.

             

   Ang pagsulat ng panitikan ay hindi lamang ginagawa para may maisalba sa kasaysayan kundi binabawasan ito base sa importansya nito sa manunulat. Kung hindi naman magagamit ng kanilang lahi e hindi na nila kailangan pang pagbutihin ang pagsulat tungkol dito. Hindi kinokonsidera ang kasaysayan ng ibang lahi kung magsusulat ng tungkol sa lahing kinabibilangan. Isa rin itong halimbawa ng mga dahilan kung bakit kulang o bawas ang panitikan at kasaysayan ng Pilipinas. Alam na agad ng manunulat ang kanyang magiging mambabasa.

              

  Ang manunulat ay mahalaga sa kasaysayan at panitikan ng kanyang bansa. Siya ang nagdaragdag, nagpapaunlad at pangunahing tumutulong sa pag-usbong ng panitikan at nagpapakulay sa kasaysayan. Kung walang manunulat, walang panitikan, magkukulang ang kasaysayan. Kung walang manunulat, walang makaaalam ng kasaysayan. Ang manunulat ang may kapangyarihang magpasimula ng mainstream at mayroon din silang kapangyarihang sirain ang mainstream. May kapangyarihan silang ipakilala na ang mga may kapangyarihan ay wala naman palang kapangyarihan. May kapangyarihan ang isang manunulat na bigyang ng kapangyarihan ang mga walang kapangyarihan o ipaalam sa isang indibidwal na mayroon pala siyang kapangyarihan. May kapangyarihan ang manunulat na tuluyang makilala ng isang nilalang ang kanyang pagkatao at kaya rin ng isang manunulat na tapakan ang pakatao ng isang indibidwal at masira nito ang unang kinikilala niyang akala niya ay kanyang tunay na pagkatao. May kapangyarihan ang isang manunulat na ipakilala sa kanyang mga mambabasa ang kapaligirang kanilang ginagalawan, magsiwalat ng mga sikreto at magbunyag ng mga hindi pa nakikita sa mga hindi pa nakababasa sa kanila o sa mga hindi mapanuring matang di natutulad sa mga mata ng isang manunulat. May kapangyarihan din silang itago ang mga nalaman nila ngunit kahit kailangan nilang isiwalat ang katotohanang kanilang mga nakita, maaari rin silang pigilan ng mga nagkukunwaring mas makapagyarihan pa kaysa sa kanila.

             

   Mula sa dalawang Sarilaysay, hindi naman agad na nagiging mahusay na manunulat ang isang manunulat. Karaniwan sa mga manunulat noong bata pa e, nakahihiligan na nilang magsulat. Ang pagsisimula nang ganito mula pa lamang sa murang isipan ng isang tao ay maaaring makatulong upang maaga nang mahasa ang angking galing at pagnanais na magsulat para sa panitikan at kasaysayan ng Pilipinas. Pero hindi pa sila agad naghahangad ng makilala ng kapwa nila ang kanilang mga sarili. Nagsisimula sila sa pagkilala ng kanilang sarili. Nababanggit sa dalawang aklat na nagsusulat pa lamang sila noong mga bata sila dahil sa iyon ang gusto nila. Gusto lang talaga nilang magsulat. Ginagamit nila ang kanilang panulat para mailabas ang hindi nila masabi, upang mailabas ang kanilang mga nararamdaman. Hanggang sa magsimula na silang magbasa nang magbasa, dumadami at mas namumulat ang kanilang mga murang isipan, mas lumalalim ang kanilang mga panulat hanggang sa hindi na lamang sila nagsusulat para sa kanilang mga sarili kundi nagsusulat na sila para sa iba, para sa kanilang mga mambabasa.

           

     Kapag nakilala na nila ang kanilang sarili at handa na silang pasukin ang mundo ng isang manunulat, ang mundo ng pagpapakilala ng sarili ng iba, ang mundo ng pagmumulat sa iba, may mga daan pa rin silang dapat lampasan upang lubos na maipagpatuloy ang napiling destinasyon. Maliban sa patuloy pang pagbabasa ng napakarami at pagsusulat nang patuloy, maraming manunulat din ang sumasali sa mga contest, sumasali sa mga writing organization at sumasali sa mga workshop kasama ang kapwa nila manunulat o yung mga manunulat na sa tingin nila agad e mas magagaling sa kanila. Doon nila mas nakikilala ang kaibahan nila sa kapwa nilang manunulat at nakatutulong din ang mga kapwa nila sa pag-unlad pa lalo ng kanilang mga panulat. Mahalagang mapaunlad nang maayos ng isang manunulat ang kanyang pagsulat dahil sa kailangang maging consistent o iisa ang kanyang istilo sa pagsulat. Kailangan niyang makilala o mabuo ang kanyang sariling istilo sa pagsulat. Kung makabubuo siya agad ng isang istilong para sa kanya, ang kanyang mga susunod pang maisusulat para sa panitikan at kasaysayan ay madali na siyang makikilala para sa mas madaling malaman ng mga mambabasa ang mga nagmulat sa kanila. Magiging bahagi ng mas maayos na kasaysayan ng panitikan ang isang manunulat dahil sa kanyang tanyag na istilo at magiging nilalaman ng kanyang mga panulat.

                

Kailangan din nilang malampasan ang problema nila sa magulang dahil sa pipiliin nilang career sa buhay. Ayon sa mga kinapanayam, may magulang din kasing ayaw sa pagiging manunulat ng kanilang mga anak dahil sa kakaunti ang perang papasok sa bulsa. Mas pinahahalagahan ng mga magulang ang gusto nila para sa kanilang mga anak at hindi ang gusto ng kanilang anak para sa kanyang sarili. Pinag-aaral lamang nila ang kanilang anak para makapagtrabaho at kumita, umunlad bilang isang robot, at hindi ipinapasok ang kanilang anak sa unibersidad para makilala nito ang kanyang gusto at umunlad bilang isang tao.

              

  Sa may unang bahagi ng Etsa-Puwera, nakita ang pagtingin ng tao sa hayop at ng maaaring pagtingin ng mga hayop sa tao. Malaki ang pinagkaiba ng mga hayop sa tao dahil nairerekord natin ang ating kasaysayan at naiipon natin ang ating mga panitikang maaaring makapagpabuo o makasira sa ating mga sarili, sa ating mga pagkatao. Tao na rin mismo ang nagsusulat tungkol sa mga hayop, sa kanilang mga kuwento at gawi.

             

   Maaga na ring nabanggit sa Etsa-Puwera ang pagkukuwento ng Sion sa nagkukuwento ng nasabing akda – ang oral na tradisyon. Nasusulat sa mga antolohiyang ang pre-colonial na panahon ay may panitikan ngunit madalas ay naipapasa sa paraang pasalita o paawit. Sa panahon natin ngayon, may mga nagkukuwento pa ring matatanda. Nasa pagnanais na ng nakarinig kung isusulat niya ang kanyang mga narinig para sa mas marami pang makababasa o kung wala siyang kumpyansa sa kanyang pinagsasabihan na hindi naman nila ikakalat ang kanilang mga narinig mula sa kanya.

              

  Sa pagtapak ng unang Espanyol sa lugar ng pangunahing tauhang pinakilala ng nagsasalaysay sa nobela, nagulat sila sa kakaibang kulay ng dayuhan. Ang pagtingin nating mga Pilipino sa taong may ibang kulay ay maganda, madalas. Pumapaloob na rin dito ang pagtingala sa mga ginagawa ng dayuhan. Ang pagpasok ng dayuhang sistema sa sistema ng ating panitikan ay nagpabago at humubog sa anyo ng panulat ng Pilipinas. Ang kanilang anyo ng panulat ang nasunod na bigla dahil sa tiningala nga ang mga dayuhan. Ginaya na natin sila. Ang pagbabago ng anyo ng ating pagsulat, ang pagkabawas at masyadong pag-unlad ng ating naunang sariling anyo ng pagsulat at pagsasabi ng ating mga kuwento, ng ating kasaysayan. Mas lalong naipayabong ang dayuhang paraan ng panitikan kaysa sa naging taal sa kasaysayan ng mga katutubong Pilipino. Kung hindi sana tayo napasok ng mga dayuhan at naipakilala nila ang kanilang kultura, panulat at paniniwala, nakabuo sana tayo ng mas orihinal na konsepto, mas Pilipinong panulat at mas maipagyayabang na sariling ating istilo ng panulat.

               

Sila ang nagdikta sa atin kung ano raw ang tama. Matagal na ipinagbawal sa atin ang mga nakasanayan ngunit may mga hindi rin naman sumunod o hindi naabutan ng kulturang dayuhan. Ang panitikan ng Pilipinas ay pinaghalu-halong dayuhang panitikan, taal na Pilipinong panitikan at hybrid ng dayuhan at Pilipinong panitikan – panulat ng mga sumunod sa diktadurya hinggil sa kung ano raw talaga ang tama, panulat ng mga nagpanatili ng orihinal na panulat ng mga katutubong Pilipino, at mga panulat na may bahid pareho ng kontekstong Pilipino na may kaunting porma’t anyo ng mga dayuhan.

              

  Maganda ang imaheng ipinakita sa bahaging Ang Pamumukadkad ni Rosa ng Etsa-Puwera. Nakapaloob sa bahaging ito ang pagde-virginize kay Rosa ng isang paring dayuhan. De-virginized na pero bata pa rin. Nakaramdam lamang ng pagnanasa, ng sarap ngunit hindi nakasisiguro kung tama. Ang pagtanggap lamang nang pagtanggap ay natural sa isang batang walang malay, walang alam. Hindi siya nakasisiguro dahil wala naman sa ugali niya ang paniniguro. Madalas, kung anong nakikitang ginagawa ng matatanda, malupit agad, magaling, masayang gayahin, at sa kontekstong Pilipino, kung anuman ang gawin ng dayuhang may kakaibang kutis ng balat. Ang pagkantot ng dayuhan sa batang panitikan, kultura at kasaysayan ng Pilipinas ay napakasama dahil pilit nilang binura kung anuman ang ating nasimulan. Madalas nila tayong pasunurin, lokohin, sa pag-aakalang magulang natin sila, kasi pakiramdam nila, bata pa tayo.

             

   Sinundot ng pari ang inosenteng nagdadalaga ngunit hindi rin niya siya buong napasunod. Tinatawanan lamang siya nito kahit na kanyang pinangangaralan. Ganito ang naging sagot ng mga nakakita ng kamalian ng dayuhan, ng mga dakilang manunulat. Tatawanan nila sila at gagawin ang nais, ang tama para sa kanila. Pero katulad ni Oysang na kalahating usa at kalahating tao, kakaunti lamang ang mga ganitong tao. Mga taong namulat at mabilis na nakapick up ng balak ng mga dayuhan sa Pilipinas. Ang mga nagsulat tungkol sa pagwasak sa sistema. Nagsimulang kaunti ang mga tulad ni Oysang kaya matagal tayong nabihag, nadiktahan. Ang ginawa ni Oysang ay pinasarap niya ang kanyang sarili ngunit hindi siya nagpabihag sa iba pang pakay ng pari. Malinaw sa kanya na kung ano ang gusto niya ang masusunod, hindi ang kagustuhan ng dayuhan. Ganito rin ang ginawa ng mga manunulat na ginamit ang porma’t anyong ipinakilala sa atin ng mga dayuhan. Ginamit nila ang mga ito sa pagsulat ng ating panitikan na maaari namang nagpaunlad din sa panitikan ng Pilipinas. Kinukuha lamang nila ang magagamit nila nang mabuti mula sa mga dayuhan ngunit hindi sila nagpagamit sa kasamaan ng mga dayuhan.

               

Lahat ng kultura ay tama. Walang kaisipan ng moralidad, yaman at etiketa sa usapin ng pagtingin sa pagitan ng dalawang magkaibang kultura. Maling pagkumparahin mula sa dalawang magkaibang kultura kung alin ang mas tama, alin ang mas makatao, kung alin ang mas maganda. Ang mali sa mga mananakop, akala nila e kung hindi sa kanila e mali. Ito namang ibang Pilipino, gumaya at hinangad na maging dayuhan sa sariling kultura. Yung mga magagaling na panulat, iniangkop nang maayos ang katangiang ipinakilala sa ating panitikan saka gumawa ng hybrid ngunit maituturing pa ring pansarili at tatak Pilipino.

            

    Naging bahagi pala ng kasaysayan ng Pilipinas ang mga Intsik, ngayon ko lang nalaman. Habang nagbabasa ng Etsa-Puwera, nagkaroon ng mas malinaw na larawan ang naging buhay ng mga Intsik dito sa Pilipinas. Sa mga kasaysayang nakasulat at ipinababasa sa akin madalas sa paaralan, madaling makikita at paulit-ulit ang kuwento tungkol sa mga kalaban. Ang kauna-unahang kasaysayan ng Pilipinas tungkol sa mga dayuhan e tungkol na lang parati sa mga kalaban. Bakit hindi magsulat ng kasaysayang tungkol sa magaganda namang naidulot ng dayuhan? Itinatanghal ang mga Pilipinong tumulong sa Pilipinas at hindi ang mga dayuhang nagpaunlad sa Pilipinas o yung mga taong maaaring magpayaman pa sa kasaysayan ng bansa?

            

    Sa bahaging Ang Paghahanap sa Wala naman ay bahagyang inilarawan ang batang Sion. Sinabi roon na parang wala siyang matandaang magandang kuwento tungkol sa sarili. Dagdag pa ng nagsasalaysay na sa tingin niya ay ipinanganak na siyang matanda na agad. Malinaw rin naman itong pangitaing ito noong panahon pa talaga ng pananakop sa Pilipinas. Ito yung mga panahong bata pa lamang yung mga Pilipino e bawas na ang kasiyahan nila bilang bata, na magiging masaya na lamang kapag naging maayos ang katayuan sa buhay, na mahirap maging masaya kapag mahirap. Wala nang pakialam sa nakaraan, ang inaalala na lamang ay ang hinaharap. Papasok na sa kokote ng mga bata na kailangang mag-aral at magkaroon na lamang ng trabaho para magkapera. Tulad nga ng sinabi ng isa kong prof, nagtatrabaho na lamang para kumita, hindi para maenjoy ang pagiging tao sa mundong kanyang ginagalawan. Apektado ng kolonyalismo ang mga naisin ng mga Pilipino sa buhay. Mula sa pagiging payak lamang ngunit masaya at nakabubuo ng pagkatao e naging kumplikado, mahirap at nakawawalang gana na at nakapagpapabagong-tingin sa sarili bilang isang anak ng bayan.

               

Lutang naman ito sa panitikan ng Pilipinas, oo. Kaya nga may mga akdang sosyalista, halimbawa, na bumabatikos noon sa pagtingin na lamang sa sarili ng isang Pilipino bilang makina ng mga dayuhan. Ang mga panulat ay ginamit upang imulat ang mga manggagawa na hindi na lamang sila hanggang doon sa kinauupuan nila kundi marami pang posibilidad sa buhay at nararapat lamang na maenjoy nila ang mga specializations na napili nilang pagkadalubsahaan at hindi lamang para sa mga dayuhan, para sa pera, na ang kani-kanilang mga talento ay para sa kani-kanilang mga sarili, sa bayan at hindi para sa iba.

              

  Sa kabanata naman na Ang Maliit na Tao na May Pinakamalaking Ari sa Bayan, natigilan ang bumigwas kay Bong nang malaman nitong kay Sion at Ruben ang kanyang kaharap. Sinundan pa ito ng pagpunta ni Golyat upang magdiskargo sa nagawa ng kanyang tauhan kay Bong. Ibig sabihin, kilala ang lahi ni Sion. Ibig sabihin, sikat sa kanila ang lahi ni Sion. Ang pagsulat ng kasaysayan ay ipinapasa at isinusulat din para maiangat nga ang pangalan tulad ng sa nabanggit pang kabanata bago ito. Naisusulat para maipagmalaki, para may maipagmalaki. Naisusulat ang kasaysayan hindi lamang para maipakilala ang sarili kundi para maitangi nang malinaw ang sarili, para maipagmalaki ang sarili.

              

  Sa bahagi ulit na nabanggit kanina (Ang Paghahanap sa Wala), ay nadiskubre naman ni Sion ang isang gusi, isang earthenware jar, pinaglumaan ng panahon, maraming nakabaong sikreto. Nang buksan niya ito, lumakas ang kanyang loob at handang-handa na siyang humarap sa mga ibabato ng hinaharap at kasalukuyan. Ganito rin ang magiging tulong ng panitikan at kasaysayan kapag sinipag na halukayin. Kailangang mahanap ang pinagmulan ng sarili para mahanap ang pupuntahan ng sarili.

               

Sa kabanata ring ito isinalaysay ang piniling pagtahimik ni Johnny para maisalba ang sarili at ang kanyang mga magulang, ang pagpili ng mga taong nararapat lamang na makarinig ng kanyang kasaysayan. Maaaring sabihing nagkakaroon ng mga isinisikretong kasaysayan para may mailigtas sa kapahamakan. Puwede ring basahin ito nang may pinipili lamang na pagsasabihan ng kasaysayan, na hindi para sa lahat ng tao ang isang kasaysayan. Saka lamang ang mga ito isinasambulat sa kamadlaan kapag malayo na sa panganib ang mga taong posibleng mapahamak. Ang panitikan ay may pinipili at hindi para sa lahat. Ang kasaysayan ay hindi madalas naisusulat agad kaya minsan ay kulang-kulang o nakalilimutan na. May mga panitikan at kasaysayan ding maaaring hindi na talaga inilabas dahil sa pansariling takot at kaligtasan. May mga panitikang hindi naisusulat ngunit nakapako at nakalihim sa isipan ng nagmamay-ari nito.

               

Sa kabanatang Ang Mundo Namin Sang-ayon kay Misis Meyor ay nagpagawa ng family tree na hindi isasama ang makapagpapasama sa reputasyon ng kanilang angkan. Ang pagpapatahimik ay iniuutos ng mga nagpapagawa ng kasaysayan. Ang nakasulat na kasaysayan ay edited, maraming nakatago, tinanggal, ipinagbawal. Yung mga hindi naisusulat, maaaring manatili sa pinagpasahan at nakaaalam pero maaaring ipasa nang paoral.

             

   Kulang ang ating kasaysayan. Hindi lahat ng nasa panitikan ay totoo. Maraming nakatago. Maraming nakasulat ang nakatago. Maraming nakatago sa isip ang nararapat na maisulat. Maraming panitikang kailangang ibalik sa orihinal at tamang pagkakasulat. Ang iba ay nagsusulat para maisalba ang kanilang mga sarili. Ang iba naman ay nagsusulat para maisalba ang isang tao, hindi para maisalba ang kasaysayan ng Pilipinas. Pinipilit na baguhin at isulat ang hindi dapat na nababago at naisusulat nang agad-agad na kasaysayan. Maraming panitikan ang muntik nang maisulat na maaari sanang makatulong sa kasaysayan at panulat ng Pilipinas. Maaari pang maghukay nang mas malalim sa baul ng kasaysayan at panitikan ng Pilipinas. Kailangan pang maghukay, sumuri nang mas mabuti at buksan nang mas malawak pa ang kaisipan para sa mga panulat ng Pilipinas, para sa mas buong pagkilala sa sarili at sa mag maganda at kumpletong pagtatanghal ng panitikan at kasaysayan ng Pilipinas.

Ang mga Sikreto ng Literary History:

Mga Sikreto ng Kasaysayan,

Kasaysayan ng mga Sikreto

Sanggunian

Reyes, J. C. Etsa-Puwera. University of the Philippines Press. 2000.

Scott, W. H. Great Scott!. New Day Publishers, 11 Lands Street, VASRA, 1128 Quezon City. 2006.

Stuart-Santiago, A. Revolutionary Routes. StuartSantiago Publishing & Pulang Lupa Foundation. 2011.

Torres-Yu, R. Aguirre, A. C. Sarilaysay: Danas at Dalumat ng Lalaking Manunulat sa Filipino. The University of the Philippines Press. E. de los Santos St., UP Campus, Diliman, Quezon City 1101. 2004.

Torres-Yu, R. Sarilaysay: Tinig ng 20 Babae sa Sariling Danas Bilang Manunulat. Anvil Pub., Pasig City. 2000.