Ang Maranao ay kadalasang
iniuugnay sa mga taong pangunahing tumira malapit sa Lake Lanao/Ranao kung saan
ang itinuturing na sentro ay ang Marawi City sa isla ng Mindanao. Ang “Maranao”
na mayroong literal na pagpapakahulugang “People of the Lake” sa Ingles (ma- “to be” + ranao “lake”) ay tanyag sa kanilang natatanging sining, paghahabi,
mga likhang kahoy at bakal, at ang ang kanilang epiko bilang ambag sa oral na
panitikan ng Pilipinas.
Isa naman ang wikang Maguindanao
sa mga kahawig at kapamilya ng wikang Maranao. Malayo man ito sa wikang Maranao
(na malapit sa wikang Iranun kung tutuusin), sa pagiging magkakalapit ng mga
lugar na pinaggagamitan ng dalawang wika’y hindi malayong madali namang halos
magkakaunawaan ang dalawang magkaibang katutubo, at hindi magkakaroon ng
ganoong kabigat na problema sa usaping ng paggamit ng lingua franca. Ang wikang
Maguindanao ay ginagamit ng mga halos kalakhang populasyon ng lalawigan ng
Maguindaano sa Pilipinas. Ilan pang inabutan ng wika ay ang mga lalawigan ng
Zamboanga, Davao at General Santos, at ilang mga lugar sa Hilagang Cotabato,
Sultan Kudarat, Timog Cotabato, Sarangani, Zamboanga del Sur, at Zamboanga Sibugay.
Hinati ng mananaliksik sa tatlong
bahagi ang mga panimulang nakalap na datos noong nagsagawa ng survey ng mga
grammar o akdang panggrammar na naisulat para sa wikang Maranao. Ang tatlong
bahagi ay ang sumusunod: Grammar, Diksyunaryo at Pagkatuto. Patuloy pang hinati
sa ilang mga bahagi ang mga hanay ng Grammar at Pagkatuto dahil sa ginawang
paghahambing ng mananaliksik at pagkakaroon ng mga kapwa akda ng pagkakahawig
sa iilan. Hindi naman din sinasabing permanente na ang nilikhang balangkas bagkus,
mas nilalayon pa na malinang ang pagsasaayos ng mga isinagawang pag-aaral sa
wikang Maranao kung kaya’t maaari pa itong mabago. Narito ang isinagawang
temporaryong pagbabalangkas:
I.
Grammar
A. Mabigat
B. Magaan
II.
Diksyunaryo
III.
Pagkatuto
A. Wika bilang Instrumento
B. Wika bilang Kaalaman
Sa unang bahagi ng balangkas, ang
Grammar, ay kinapapalooban ng mga isinagawang saliksik ng mga lingguwista sa
grammar mismo ng wikang Maranao. Sa ngayon ay maaaring maguluhan ang mambabasa
dahil kung makikita sa ikatlong hati, mukhang imposible namang matutunan o
maipasok sa paaralan ang isang wika kung hindi sumasangguni sa grammar nito.
Tinutukoy ng mananaliksik sa bahaging Grammar ang mga pag-aaral na isinulat at
sinaliksik ng mga mananaliksik na naglalayong himay-himayin ang bawat bahagi ng
grammar ng wikang Maranao. Bilang tulong sa pag-unawa, ang bawat bahaging
tinutukoy ay patungkol sa Ponema, Ponolohiya, Morpolohiya, Sintaks at Semantika
ng isang wika. Ngayon, maaaring sunod nang itanong ng mambabasa kung bakit
mayroon pang dalawang pagkakahati ang Grammar: Mabigat at Magaan. Ang
paghahating ito ay ibinase ng mananaliksik sa mga may-akdang nasa likod ng mga
isinulat na pag-aaral sa wikang Maranao at mismo na rin sa nilalaman. Kadalasan kasi, nagpopokus lamang sa iisang
bahagi ang isang paksa ng saliksik. Halimbawa, para sa bahaging Mabigat, ang
The Inflection and Syntax of Maranao Verbs ni Howard McKaughan ay nilimitahan
sa pag-aaral ng mga pandiwang Maranao habang nakatuon lamang ang atensyon sa
verbal inflection. Pansinin ang Verb at Inflection bilang mga susing salita sa
pamagat ng papel. Ibig sabihin, bilang isa sa mga bahagi ng morpolohiya ng
isang wika, kung saan pinag-aaralan ang mga morpema ng isang wika, maaaring
ilagay sa hanay na ito ang ganitong klaseng pag-aaral. Isa pang halimbawa para
rito ay ang Maranao, Voice and Diathesis na isinulat ni Loren A. Billings na
tungkol naman sa pagtingin sa mga pandiwa ng Maranao, ang pagkakaroon nito ng
iba’t ibang inflection bilang diathesis at hindi idinidikit sa Kanluraning
konsepto ng voice.
Hindi ba’t mabigat nang pakinggan
dahil lamang sa mga salitang Inflection at Diathesis? Ang mga pag-aaral na ito
ay nakatuon lamang sa mga mambabasang maalam na o bihasang-bihasa sa larangan
ng lingguwistika upang hindi na magdagdag pa sa napakamadugong paglalahad ng
konteksto kung wala rin namang alam ang magbabasa. Kung kaya’t naisipang gumawa
ng isa pang kategorya ang mananaliksik sa ilalim ng bahaging Grammar: ang
Magaan. Sa bahaging ito naman makikita ang mga pag-aaral sa wika na patungkol
sa grammar ngunit nagsisikap na magpaintindi sa kanilang mambabasa nang hindi
ito pinahihirapan sa mas malalalim na konsepto. Halimbawa, bilang pagpapalinaw,
Ang Hambingang Pag-aaral ng mga Panlapi sa Tagalog at Maranaw ay simpleng
pagtatambalan lamang. Mayroong dalawang hanay ang makikita sa akda: Tagalog at
Maranaw. Ni hindi sinubukang palalimin ng may-akda ang isinagawang paghahanay.
Ganoon lamang kasimple. Mayroong mga ganitong uri ng akda na nakita ang
mananaliksik kung saan “magaan” lamang na tinatalakay ang iba’t ibang mga
bahagi ng grammar ng wikang Maranao. Kung ang Mabigat ay nakatuon lamang sa
iisang bahagi ng grammar, maaaring magkaroon ng bird’s eye view sa
pangkalahatang grammar ng isang wika ang mga akda sa ilalim ng bahaging Magaan.
Sa Diksyunaryo na bahagi naman
makikitang kadalasan ang mga bilingual dictionary o mga diksyunaryong tambalan
lang naman. Halimbawa, ang isang Maranao-English dictionary ay mga hanay lamang
ng salitang Maranao at sa kana’y salin sa Ingles, o kaya’y kahulugang nasa
wikang Ingles. Kung English-Maranao nama’y salin lamang. Si Howard McKaughan
ang isang prominenteng pigura sa larangan ng grammar ng Maranao. Bilang din
namang isa rin siya sa mga makikislap na pangalan sa mga akda mula sa unang
bahagi. Kung minsa’y ang kanyang mga diksyunaryo’y isinagawa nang mayroong
siyang kasamang Pilipino, na maaaring tingnan sigurong gabay sa kanyang pagbuo.
Para sa huling bahagi, ang
Pagkatuto, nakikita ng mananaliksik na sa parteng ito ng isinagawang
pagsasakategorya ng mga akda tungkol sa wikang Maranao na magkakaroon talaga ng
epekto sa pagkatuto ng isang mambabasa. Kung ang layunin ng unang bahagi’y
makapag-ambag sa saliksik sa grammar at matuto ang mambabasa, sa ikatlong
bahagi nama’y makapagturo talaga nang tahasan ang grammar at matutong
makapagsalita ang mambabasa. Ito ang pagkakahawig ng bahaging Wika bilang Kaalaman sa ikatlong kategorya
mula sa isinagawang balangkas kanina. Halimbawa na lamang, ang akdang
Puganadan: Maranao ay naglayong makapagturo talaga ng wikang Maranao na mabasa
ng mga Maranao mismo. Nais ko lamang pansinin ding maaaring maihanay nang
dalawang beses/sa dalawang kategorya ang isang akda. Hindi rin inaasahan ng
mananaliksik na mangyari ito ngunit hindi maiwasang mapansin ang ilang mga
katangiang nagpapatingkad na magtulak na talaga at ibaon sa isang kategorya.
Maaaring permanente o pansamantala na muna ang ganitong paghahanay ngunit
susubukan munang ipaliwanag ng may-akda kung bakit may ganitong nangyari.
Ang Maranao Grammar, halimbawa, na
isinulat ng Peace Corps Volunteers Language ay nagkaroon sa simula ng
pagtalakay tungkol sa mga bahagi ng grammar ng Maranao at sumunod namang
bahagi’y naglayon nang makapagturo dahil sa mga simpleng pangungusap
pakikipag-usap bilang mga halimbawa.
Sa bahaging Wika bilang Instrumento
ay pawang mga thesis lamang ang nakalap ng mananaliksik tungkol sa wika bilang
instrumento nga sa pagkatuto ng isang mag-aaral. Nilayon lamang ng mga saliksik
na ito ang epekto ng wika sa pag-aaral ng isang estudyante o kaya’y ang iba
nama’y sinuri ang wika ng pag-aaral ng isang estudyante. Mayroon ding mga
pagtalakay sa Maranao bilang medium ng pag-aaral at pagkatuto. Ang mga ganitong
saliksik ay pinag-aaralan ang wika ng mga estudyante kasama na rin ang epekto
ng pag-aaral nila ng pangalawang wika, ang wikang pambansa. Isang halimbawa
nito’y ang pagtingin ni Skoropinski sa epekto ng MTB-MLE sa guro liban pa sa
bisa nito sa mga mag-aaral talaga.
Para sa paglalagom, hindi na
lamang nadidikit sa iisang bahagi ang mga isinagawang pag-aaral sa wika ng
Maranao. Hindi man ito sentro at malayo sa mga wika sa Hilaga at Visayas,
masasabi ng mananaliksik na hindi na archaic pa o naaagnas na lamang sa
parchment ng mga pag-aaral sa pandiwang Maranao ang mga nakasulat na akda
tungkol sa grammar nito. Mayroong mga pag-aaral na nilalayong magbago sa mga
naunang pagtingin, mga pag-aaral na magpakita ng silip sa grammar ng Maranao
bilang isang sistema, mga pag-aaral na nakaaapekto sa pagkatuto at mga
pag-aaral na nagtutumbasan lamang. Maaari ring maihanay sa dalawang kategorya
ang isang akda kung kakikitaan ng mga katangiang naglalampasan sa higit sa
isang proposisyon ng isang kategorya.
Pangalawa nang naidagdag ng
mananaliksik ang paghahanap ng mga grammar at diksyunaryong naisulat ng ibang
mananaliksik tungkol sa wikang Maguindanao. Napag-alaman ng mananaliksik,
habang nangangalap ng impormasyon tungkol sa Maranao, na isa sa mga kapamilya
ng wikang Maranao ay ang wikang Maguindanao. Dalawa sa tatlong
magkakaratig-lalawigan na mga wika talaga ang pagiging bahagi ng dalawang
nababanggit na wika. Inirerekomenda ng mananaliksik na ipagpatuloy ang
pagsasarbey pa hanggang sa umabot sa wikang Illanun/Iranun.
I. GRAMMAR
A. Mabigat
Billings,
Loren A. 2010. “Maranao, Voice, and Diathesis.” Piakandatu ami. ed. (Loren Billings. Nelleke
Goudswaard). Manila: SIL
Philippines. pp. 30-35.
Binigyang-pansin ng may-akda rito
ang morphosyntax ng verb inflection sa wikang Maranao. Sinasabi rito na ang
voice na isang konseptong kadalasang ginagamit sa pagkakategorya ng pandiwa sa
wikang Ingles ay hindi gaanong umaakma sa wikang Maranao. Idinagdag pa ng
mananaliksik na kung hindi ito mga voice, hindi rin ang mga ito mababasa bilang
mga voice inflectional kundi mga derivational dahil ang mga panlaping ito ay
hindi malayang nagagamit sa lahat ng mga pandiwa. Binabanggit din ng may-akda
na ang diathesis ay Voice ngunit hindi sa lahat ng pagkakatao’y minamarkahan
ang anyo ng isang pandiwang Maranao. Doon na inilalagom ng mananaliksik na mas
babagay ang Diathesis sa Maranao kaysa sa paghahanay ng mga pandiwa nito gamit
ang konseptong Voice. Magandang pagsasakongkreto ito ng mas malalim pang
pagtingin sa kinauugatan ng isang wikang ibang-iba sa wikang ginagamit ng mananaliksik.
Mas iminumulat pa ang mga mata, mas pinakikintab ang lente’t hindi nagkaroon ng
pagkiling sa struktura ng inang wika kundi’t tinitingnan ang isang
pinag-aaralang wika bilang walang ibang pinagbabasehan, hangga’t maaari, kundi
ang sarili nitong anyo at kayarian.
Fleischman,
Eric. 1980. “Magindanaon Verbal Inflection.” Maguindanaon Dictionary. Cotabato City:
Notre Dame University. pp. 26-45.
Sinasabi ng artikulo na ang
paglalaping inflection sa mga pandiwa ng wikang Magindanaon ay maaaring makapagsabi
o makatulong sa pagsasakategorya ng bahagi ng pananalita na ito. Nagtataglay
ang mga laping ito ng mga impormasyong makapagsasabi hindi lamang ng panahunan
kundi maging sa iba pang mga aspeto katulad ng pokus, aspeto, at moda. Ang
bawat laping pampandiwa ay isinasakategorya sa malalaking bahaging pokus muna
at sa ilalim ng mga hanay na ito’y ang sub-kategorya pang moda. Hindi isaha o
payak na paglalapi lamang ang mga ginamit na halimbawa ngunit mayroong mga nasa
anyong langkapan, hugnayan at kabilaang mga lapi. Maikukumpara itong pag-aaral
na ito sa mga nasulat nang artikulo ni McKaughan na partikular sa pagiging
kaiba ng mga wika ng Pilipinas sa mga wika ng Kanluran, lalung lalo na ng iba’t
ibang prosesong pinagdaraanan ng mga pandiwa.
Lee,
Ernest. 1964. “Maguindanao / l /.” General
Linguistics. Vol. 6. No. 1. Lexington City: College of
Arts and Sciences, University of
Kentucky.
Nagkaroon ng pangkahalatang
pagtingin sa iba’t ibang bahagi ng grammar ng wikang Maguindanaon sa artikulo.
Ang mga inaral na bahagi’y Phonology, Distribution, Morphophonemics, at
Semantics. Sa bahaging ponolohiya, tinalakay ang mga ponemang mayroon ang wika,
kasabay ng pagsasakategorya ng mga ito. Mayroong / l / sa pamagat sapagkat sa
bahaging distribusyon, tiningnan ng mananaliksik kung saan namang sinuri’t
inilarawan ang paggamit ng ponemang nabanggit sa ilang mga aspeto tulad ng
kambal katinig, reduplikasyon, mga posibleng pantig ng wika at iba pa. Mayroon
ding pagbibigay-diin sa ponemang itinatanghal sa bahaging morpoponemiko at kung
paanong naaapektuhan ang mga conjugation kapag nakasasali na ang / l /.
Interesante rin dahil tiningnan din ng mananaliksik ang potensyal na kahulugang
dinadala ng mga inisyal na / l / (ng mga salita) na matatagpuang ginagamit sa
wikang Maguindanaon.
Lee,
Ernest. 1962. “On Non-Syllabic High Vocoids in Maguindanao.” Studies in Linguistics. Vol. 16.
Nos. 3-4. New York City:
Department of Anthropology and Linguistics, University of Buffalo.
Sinimulan muna ang artikulo tungkol
sa mga ponemang mayroon ang wikang Maguindanaon. Ang mga ponema ay
isinakategorya para sa mas madaling pagbabalangkas kung sakaling
makapagdaragdag-impormasyon at mas madaling paghahanap. Ayon sa artikulo,
iba-iba ang naging pagtingin sa mga non-syllabic high vocoid ng mga wika sa
Pilipinas: Ang iba’y katinig, para sa iba nama’y patinig. Ginamit ng may-akda
ang patinig na perspektiba at sinubukang ipaliwanag kung bakit. Ang kanyang
paliwanag ay pinalawig sa iba’t ibang aspeto katulad ng distribusyon ng mga patinig,
at kung paano ang mga itong binibigkas, ang pagkakaroon ng pagkakataon ng
paggamit ng gitlapi, reduplikasyon at mga nangyayaring pattern ng pagbabagong
morpoponemiko. Sa huli’y nagkaroon ng listahan ng lahat ng posibleng pantig na
mabubuo sa wikang Maguindanaon dahil sa nilinaw na ang mga maaaring
magkakatabing ponema.
McKaughan,
Howard. 1962. “Overt Relation Markers in Maranao.” Language. Vol. 38. No. 1. USA:
Summer Institute of Linguistics.
Sinimulan ang artikulo sa paglalahad na ang mga
verbal inflection sa wikang Maranao ay hindi lamang nagsasabi ng panahon/oras,
uri ng aksyon at sikolohikal na punto de bista kundi pati na rin ang ilang mga
gramatikal na ugnayan sa pagitan ng pandiwa at kanya nitong pinapaksa sa loob
ng isang pangungusap. Tinalakay rin ang mga marker ng mga ugnayang gramatikal
tulad ng o para sa mga actor, direct
object, at indirect object maging sa instrumental. Patuloy pa itong pinayabong
sa pagsasabing ang mga panlaping pampandiwang ito ay maaaring kakitaan o
nakapagsasabi ng sinasabi ngang ugnayang gramatikal sa loob ng isang
pangungusap. Nagdagdag pa ng ilang mga gamit sa panlaping pampandiwa,
halimbawa, na maaaring magmarka sa isang pariralang binibigyang-diin ng isang
pandiwa. Tinalakay rin and “closeness” ng isang pandiwa depende sa substantives
at pinapaksa ng isang parirala o pangungusap. Samakatuwid, sinubukang ihanay ng
may-akda ang mga pandiwa ng wikang Maranao habang tinitingnan ang mga panlaping
maaaring ikabit dito at ilang mga marker na magdidikta o magbibigay-diin sa isang
paksa.
McKaughan,
Howard. 1958. The Inflection and Syntax
of Maranao Verbs. Manila: Bureau of Printing.
Ang akda ay nilimitahan sa pag-aaral
ng mga pandiwang Maranao habang nakatuon ang atensyon sa verbal inflection.
Dahil sa mayroong mga inflectional morpheme na nagdidikta ng ugnayang
gramatikal sa pagitan ng isang pandiwa at kanyang mga katangian, inilalahad ng
may-akda rito ang unang maikling balangkas ng sintaktikang pandiwa ng Maranao.
Hindi kumpleto ang balangkas at pawang paglalarawan lamang. Nakalagay ang mga
major syntactic word class, mga major construction type, at mga major
predication type na nakaayon sa sentrong pandiwa. Lumikha rin ng mga
kategoryang nakabase sa pormal na pagkilala ng mga nauulit na partial na
nakasama sa pandiwa. Ipinakikita rito ang distribusyon at anyo ng mga
inflectional morpheme sa pamamagitan ng paradigmatic sets.
McKaughan,
Howard. 1959. “Semantic Components of Pronoun Systems.” Word. Vol. 15. No. 1. Manila: Publications of the Institute of
National Language.
May pagtatangkang ihanay ang mga
panghalip ng wikang Maranao ang may-akda gamit ang mga salin ng mga Maranao na
mayroong 250,000 na mananalita. Ang mga ginamit na halimbawa para sa paghahanay
ang mga panghalip panao (ako, kami, etc.) bilang din namang mas madaling
makikita mula rito ang apat na magkakahiwalay na kategorisasyon, kung saan
nakapaloob ang mga gramatikal na ugnayan nang hindi lumalayo o kinapapalooban
din ng magkakaparehong taong nakikipagtalastasan. Ang mga semantikong bahagi
naman ng pagtalakay sa mga panghalip na ito ay inilalahad sa pamamagitan ng
pagpapakita ng pagkakaroon o kawalan ng mga bahaging speaker, hearer
(receiver), at plurality. Nalalayo na
sa anyo ang ginamit na paghahanay ng may-akda sa bahaging ito ng pananalita ng
wikang Maranao, na ibang-iba sa ilang mga pag-aaral ng mga banyagang
lingguwista sa mga wika ng Pilipinas, partikular sa mga pandiwa, na maraming
beses nang pinaulit-ulit na isinasakategorya gamit ang iba’t ibang paraan.
McKaughan,
Howard. 1970. Topicalization in Maranao –
An Addendum. Quezon City: Otto Johns
Scheerer Center for Philippine
Languages.
Layunin ng may-akda rito na bigyang-diin ang
interpretasyon ni Fillmore sa ilang kaalaman sa Maranao na ginamit niyang
(Fillmore) wika bilang isa sa mga wikang kanyang inilalarawan tungkol sa
Topicalization. Tinutukoy ng may-akda ang artikulong ginawa ni Fillmore, na
pinamagatang The Case for Case noong 1968. Ipinamumukha niyang ang mga
katangian ng sintaktika ng mga wika sa Pilipinas ay ibang-iba talaga sa mga
wika ng Europa. Pinoproblema niya rito ang paglalarawan ng struktura ng mga
ugnayang gramatikal na nakadikit at minamarkahan ng mga panlaping pampandiwa.
Sinasabi niyang nakadikit ang paksa sa isang panlapi. Ngunit, maaaring
mag-iba-iba ang mga paksang ito habang nadaragdagan din ang mga ginagamit na
panlapi. Nililinaw niya lamang sa akdang ito na mas madaling mabibigyan ng
maayos na terminolohiya ang paghahanay ng mga pandiwa ng wikang Maranao kung
titingnan na ang mga ito bilang mga case-marker ng pokus, kung kikilalanin ang
taal na sintaktikang proseso ng topicalization ng mga wika sa Pilipinas at
hindi direktang paghahambing o pagdidikit nito sa mga wikang hindi nito
kapamilya.
Wein,
Clemente. 1980. “An Alternative Classification of Maguindanaon Conjugation.” Maguindanaon
Dictionary. Cotabato City: Notre Dame
University. pp. 50-53.
Ayon sa may-akda, nakabuo siya ng walong (8)
klasipikasyon ng conjugation ng mga pandiwa sa wikang Maguindanaon. Ang
pagsasakategorya ay ibinase sa pagsasabi ng aksyon ng isang pandiwa na
nakapaloob dito na naiimpluwensiyahan ng panlaping ginagamit. Isa na naman
itong pagsasagrupo ng mga pandiwa ng isang wika ng Pilipinas na nakabase sa mga
ikinakabit na panlapi. Hindi rin pinalampas ng may-akda ang kahalagahan ng
pagtingin sa mga unang titik ng isang salitang ugat ng pandiwa. Maaarin rin daw
kasing makita mula sa mga ito kung paanong macoconjugate ang gagamiting mga
panlapi. Nagkakaroon ng iba’t ibang pagsusuri’t interpretasyon sa
napakakumplikadong sistema ng paglalapi ng mga wika sa Pilipinas. Kaugnay ng
iba pang mga akdang maaaring idikit sa akda ni Wein, hindi maitatangging may
paiba-ibang pagsulpot ng mga ideya, maging maliliit na detalyeng makapagbabago
ng pagtingin para sa paglikha ng panibagong mga proseso ng paghahanay.
B. Magaan
Dirampatan-Sharief,
Minang. 2009. “Sampung Piling Salitang Meranao.” Ambagan. Quezon City: The
University of the Philippines
Press.
Isa ang Maranao sa mga wikang napili upang
makapag-ambag sa bokabularyo ng wikang Filipino. Ang iba pang katawagan sa
Maranao, ayon sa artikulo, ay Meranao, Maranaw, M’ranao, at Muranao. Ang paraan
ng pagpili sa mga salitang ilalahok sa Ambagan ay survey ng mga mag-aaral at
guro, paggamit ng mga piling salita bilang batayan sa pagsang-ayon ng mga taong
tinanong, pagtatanong, kung mayroon pang ibang salitang ipapalit o kaya’y
idaragdag sa mga salitang napili, pananaliksik sa mga kahulugan at iba pang mga
impormasyon tungkol sa mga napiling salita at pagsasalin sa wikang Filipino ng
mga nabuong sanaysay na ginawa ng tagapagsalita sa tulong ng mga Meranao na
guro sa Mindanao State University. Ang mga salita ay Bangsamoro, Darangen, halall haram, jihad, kolintang, malong, maratabat, ranao, singkil, at taritib. Matapos mabigyang-kahulugan ang isang lahok ay
isinasalaysay ang kasaysayan at kahalagahan ng salita. Hindi na lamang ito
usapin ng pagpapayabong ng bokabularyo ng wikang pambansa bagkus, tinatamaan na
rin ang pag-aamba pa lalo sa pagpapakulay ng kulturang Pilipinong patuloy pang
nagiging malawak at pagbubuklod iba’t ibang diwang ‘di pangkaisahan.
Fleischman,
Eric. 1981. “The Danao Langauges: Magindanaon, Iranun, Maranao, and Illanun.” Philippine Journal
of Linguistics.
Vol. 12. No. 1. Summer Institute of Linguistics.
Inumpisahan ang akda na ang Maranao ay isa sa mga
Danao na wika kasama ang Magindanaon at Iranun. Tinalakay rin dito ang mga
diyalekto ng mga wikang Danao na ipinangalan sa mga lugar na pinagmulan nila.
Sa bahaging ito, ang Maranao ay sinasabing mayroong dalawang pangunahing
dayalek mula sa Lake Lanao at Iligan Bay. Bilang din namang nilinaw na
magkakapamilya at magkakalapit ang mga lugar na pinaggagamitan ng mga wikang
ito (kaya nga sila mayroong isang kategoryang Danao), ipinakita ng akda ang mga
pagkakahawig ng mga salita sa bawat wika. Nakita sa mga pag-aaral ng mga hawig
na ito na ang pinakamahina ang pagkakapareho ay ang Maranao at Magindanaon na
nagreresulta sa pagkakaroon pa nila ng isang wikang pangkomunikasyon na iba sa
kanilang mga unang wika (lingua franca). Sa Iranun naman pinakamalapit ang
wikang Maranao. Nililinaw lamang ng akda na kahit na magkakaibang wika ang mga
ito, dahil sa mga cognate na matatagpuan sa mga pag-aaral, madaling
makakaunawaan ang mga mananalita ng mga ito, kahit hindi ang alinman sa dalawa
ang kanilang ginagamit sa pang-araw-araw.
Fleischman,
Eric. 1986. “The Maguindanaon Alphabet.” Maguindanaon
Dictionary. Cotabato City: Notre Dame University. p. 10.
Ayon sa artikulo, ang ginawang listahan ng mga titik
ng wikang Maguindanaona ay ibinase sa mga ponemang binibigkas o ginagamit sa
wika, at binigyan lamang ng lingguwisitikong representasyon gamit ang
ortograpiya ng istandard na Mid-Western American English. Ang mga ito ay: a, b,
d, e, g, h, i,
j, k, l, m, n,
ng, p, r, s, t,
u, w, y, at z, ngunit nilinaw sa may bandang huli na
ang h, j, r, at z ay hindi ganoong ginagamit o
napapansing binibigkas ng mga tagapagsalita, maging ng mananaliksik, at
maaaring resulta lamang ng mga banyagang wikang nakapasok sa komunidad tulad ng
Arabiko at Ingles. Tulad ng maraming wika sa Pilipinas, lalo na maging ng
wikang pambansang Filipino, at halos lahat ng mga wika sa buong mundo, wala
nang wikang nasa isandaang porsyentong (100%) puro. Ang akda ay isang halimbawa
ng manipestasyon ng ganitong penomenang nangyayari sa halos lahat ng mga wika.
Maaaring magsimula ito sa pagbabago ng mga bokabularyo ngunit maaaring makasama
na rin, sa mga susunod pagn henerasyon, at tuluyan nang paggalaw sa at
pagbabagong muli ng struktura ng wikang naiimpluwensiyahan.
Hambingang
Pag-aaral ng mga Panlapi sa Tagalog at Maranaw. 1970. Maynila: Surian ng Wikang
Pambansa.
Tulad ng nabanggit sa pamagat,
pinaghahambing ng akda ang mga panlapi ng Tagalog at Maranaw. Hinati sa mga
bahaging Pangngalan, Pang-uri, at Pandiwa ang paglalahad ng mga hambing. Nasa
kaliwa ang Tagalog at nasa kanan naman ang Maranaw. Ang bawat bahagi rin ay
hinati pa sa mas maliliit na bahagi. Halimbawa sa Pangngalan, mayroong
Kagamitan, Pagkakagawa, Kalakasan, Kaganapan, etc. Bawat halimbawang inilalagay
ay mayroong katabing katumbas na nasa Ingles. Nakapagtataka lamang na bigla na
lamang nakasulat sa wikang Ingles ang ibang pagbibigay kahulugan sa mga
sub-topic. Halimbawa, sa bahaging Pangngalan pa rin, mayroong sub-kategoryang
Bigay o Pagawa habang ang kasunod nitong kategorya ay Figurative or Metaphoric
Significance. Masasabi mula rito na hindi malinaw para sa mga sumulat ng akda
ang kanilang target na mambabasa. Purong paghahambingan lamang mula sa mga
salita hanggang sa mga pariralang halimbawa ang isinama sa akda.
Moe,
Ronald. 1985. “How to Find Verb Roots.” Maguindanaon
Dictionary. Cotabato City: Notre Dame University. pp. 46-49.
Nilinaw sa simula ng artikulo na kahit na mayroong
layunin sa paglalagay ng mga lahok na nasa salitang ugat dapat sa loob ng
diskyunaryo, maaaring makapagdulot ng pagpapaibang-kahulugan ang mga laping
ikinakabit sa mga ito kung kaya’t sinubukan ng may-akda na sumulat muna ng
isang listaha ng lahat ng unlaping ginagamit sa pandiwa nang mas madaling
makilala agad ng isa pang mananaliksik kung salitang ugat ng isang pandiwang
maylapi. Makikita sa artikulo na mga unlapi ang pinakamarami sa wikang
Maguindanaon habang ang hulapi’y nasa pito (7) lamang at gitlaping nasa
lilimang (5) bilang. Para rin sa mas mabilis pang pagkilala sa mga ugat’y
sinabi sa artikulo na kadalasa’y nasa dalawang pantig ang salitang ugat ng mga
pandiwa sa wikang Maguindanaon. May ilan pang dagdag pantulong sa mas madaling
pagkilala ng isang ugat ng pandiwa tulad ng pag-uulit nito (sa anyong inuulit),
mga halimbawa ng conjugation sa mga susundang titik (na umpisa ng isang ugat),
at iba pa.
II. DIKSYUNARYO
Abbas,
Jabber. Amboloto, Hassanor. 2006. A
Multilingual Conceptual Glossary of Elementary Math and Science
in English, Filipino, Magindanaoan, Maranao, and Tausug (Pilot Edition). Davao City: Save the Children-ASCEND
Mindanao.
Kamukha ng isang diksyunaryo, ang
mga lahok ay nasa wikang Ingles saka sinusundan ng mga kahulugang nasa mga wika
ng Pilipinas, at isa na nga sa mga ito ang wikang Maranao. Nilalayon ng akda na
makatulong sa mga guro at mag-aaral ng elementary math at science bilang tugon
sa mga problema sa sistema ng edukasyon sa isang multilingual na lipunan. Ang
mga Ingles na termino ay muling binibgyang-kahulugan gamit ang mga wika ng
Pilipinas bilang tulong sa mga mag-aaral na nahihirapan pang umunawa ng wikang
Ingles at sa mga gurong makapagturo nang mas mabisa pa kaysa sa paggamit ng
wikang banyaga o ikalawang wika ng natututong indibidwal. Nilinaw rin ng akda
na hindi nito nilalayong makabuo ng siyentipikong bokabularyo bagkus,
makapagbigay at makapaglahad lamang sa pinakamadali at pinakapayak na paraan.
Nilalaman ng bahaging Math ang Numerals, Measurement, Number System,
Operations, Fractionals, Geometry, Statistics, Graph, Problem Solving, at
Instruments. Sa Science naman ang Outer Space, Earth, Water, Air, Weather,
Mapping, Soil, Minerals, Metals, Matter, Energy, Technology, Life, Plants,
Animals, Ecology Human Body, Health, Food, Production, Ailments, at Medicine.
Dizon,
Rosario. Sandor, Abad. 2000. Tumbasang
Diksyunaryo ng mga Katawagang Pangmilitar
(Ingles-Filipino-Sebuano-Hiligaynon-Maranao-Tausug-Maguindanao). Pilipinas:
NJP Printmakers, Inc.
Sinabi sa simula na ang diksyunaryo
ay binuo bilang tugon sa pangangailangan ng mga sundalong nakatalaga sa
Mindanao sapagkat ang mga batas at iba pang katawagang pangmilitar ay may salin
sa Filipino gayundin sa mga wikang sinasalita sa iba pang mga rehiyon nito.
Samakatuwid, pambukas-isipan ang diksyunaryo para sa mas madaling
pagkakaunawaan ng kung sinumang gagamit ng wika ng mga sundalo. Hindi na
naikukubli pa ang bahaging ito ng kaalaman ng isang kalinangang hindi ganoon
dati kadalas na pinag-uusapan o binabalewala ng maraming tao. Sa unang grupo ng
mga salita, inuna sa diksyunaryo ang mga salitang pangkautusan sa pagsasanay.
Ang mga lahok ay nasa wikang Ingles saka tinutumbasan sa kabila ng mga salita
sa wikang Filipino, Sebuano, etc. At dahil nga na nasa wikang Ingles ang mga
lahok, ang ginamit na alpabeto ay alpabeto ng wikang Ingles.
Fleischman,
Eric. Glang, Nasrullah. 1981. Vocabulary:
English-Pilipino-Magindanaon, Magindanaon-
Pilipino-English,
Pilipino-English-Magindanaon.
Manila: SIL Press.
Para sa mga lahok na pandiwa ng
wikang Magindanaon, ang mga ginamit ay, hangga’t maaari’y nasa anyong salitang
ugat ngunit ang ila’y dinagdagan ng mga nasa anyong maylapi na nasa actor
focus. Sinikap ding isalin sa Ingles ang mga ginagamit na particle na makikita
sa wikang Magindanaon at Pilipino. Ang bokabularyo rin ng mga major dialect ng
wikang Magindanaon, partikular ang Taw sa Laya (Dulawan, Maguindanao),
Magindanawn (Banobo, Sultan Kudarat, at Maguindanao), at Taw sa Ilud (Dinaig,
Maguindanao) ay isinama sa nasabing akda. Ang mga ponema ng Magindanaon na
isinali sa pagbuo ng akda ay a, b, k,
d, e, g, h, i,
j, l, m, n, ng,
p, r, s, t, u,
w at y. Halos mga tuwirang tumbasan lamang ang tatlong hanay
(Magindanawn, Pilipino, English) ng ginawang booklet. Ang pagkakasunud-sunod ng
mga titik sa unang bahagi ay A, B, K, D, E, G, I, L, M, N, P, S, T, U, at Y.
Sumunod na ang bahaging Pilipino-English-Magindanawn at sa panghuli’y
English-Pilipino-Magindanawn.
Laubach,
Frank. English Maranaw Dictionary.
Manila Library.
Ang anyo ng diksyunaryo ay nasa
English-Maranaw (ang mga lahok ay nasa wikang Ingles at may katumbas nang mga
salin sa wikang Maranaw sa kanan). Katabi ng mga lahok ay kung paanong
binibigkas ang salita bago ang mismong salin nito sa wikang Maranaw. Ang
pagkakasunud-sunod ng mga titik ay base sa alpabeto ng Ingles-Amerika. May mga
kahulugang isahang itinumbas lamang sa lahok at mayroon ding mga nasa anyo ng
pangungusap. Ang sumunod na bahagi matapos ang huling titik ng diksyunaryo’y
ilang mga panuntunan sa grammar sa paggamit ng mga pandiwa sa Maranaw. Nilinaw
sa bahaging ito na iba ang conjugation ng mga Kanlurang wika sa paggamit ng
pandiwa ng Maranaw. Nagbigay rin ng mga halimbawang pangungusap sa Maranaw para
makatulong sa pagsasalin ng mga salitang Ingles na will, would, at did. Dagdag pa rito ang salin ng can, could,
at have. May mga aralin din tungkol
sa Conditional Sentences at pagsagot sa mga tanong. Nagturo rin tungkol sa conjugation ng mga pandiwa ng
Maranaw na nakabase naman sa unang titik ng salitang ugat. May aralin din
tungkol sa paggamit ng pandiwa para naman sa object na maramihan. Ang huling
bahagi’y aralin naman tungkol sa Participles (konseptong Kanluranin/wikang
Ingles) kung isasalin sa mga pandiwa ng wikang Maranaw.
Macaraya,
Batua A. Bayabao, Hadji Pambaya. Hamm, David L. 1952. Maranao-English Dictionary.
Dansalan City: Madrasa Press.
Sa unang bahagi ng diksyunaryo, mayroong dalawang
pahinang nakalaan sa panimulang salita. Ang unang pahina ay nakasulat sa wikang
Maranao at ang ikalawa nama’y nasa wikang Ingles. Sinasabi sa panimula na ang
diksyunaryong binuo ay itinatanghal para sa mga tao ng probinsiya ng Lanao. Isa
sa mga unang intensyon ng diksyunaryo ay makatulong sa mga mag-aaral na Maranao
sa pagkatuto at pag-aaral nila ng Ingles. Nilayon din ng diksyunaryo na ang
paglalahok nila ng mga pandiwang Maranao ay nasa anyo ng ugat ngunit may ilang
mga pandiwang lumabas na nasa anyong pangkasalukuyan (peg-, ka-) bilang mga
salin sa Infinitives ng wikang Ingles. Mayroon ding mga pandiwang inilahok na
nasa ilalim ng pangnagdaan (mia-, miaka-). Isinulat din nila ang mga salita,
para sa salin patungong wikang Ingles, na maaaring magkaroon ng pandiwa at
pangngalan na mga anyo. Bilang tulong impormasyon na rin sa mga salita’t
grammar ay nagbigay ng ilang mga halimbawang ilustratibong mga pangungusap ang
akda. Ang anyo ng diksyunaryo ay nasa Maranao-English (nasa wikang Maranao ang
mga lahok at ang kahuluga’y nakasulat sa Ingles). Ang pagkaksunud-sunod ng mga
titik ay A, B, D, G, I, K, L, M, N, O, P, R, S, T, at W. Mapapansing walang U
sa mga patinig na paghahanay ngunit may mga salitang gumagamit ng U. Halimbawa
ay ang lahok na kiasumpatan.
McKaughan,
Howard. Al-Macaraya, Batua. 1996. A
Maranao Dictionary. Honolulu: University of
Hawaii Press.
Taong 1996 nang inilimbag ang
nakuha ng mananaliksik na diksyunaryo. Rebisyon ito ng 1967 na edisyon ng nasabing
diksyunaryo. Una muna siyempreng ipinakita ang listahan ng mga pagdadaglat na
gagamitin sa diksyunaryo. Kasunod naman nito ang Introduksyon kung saan
inilahad ang dami ng bilang ng lahok na isinama sa pagsulat ng diksyunaryo.
Ipinaliwanag ding karamihan sa mga lahok ay nagsisimula o mga salitang ugat.
Ang ilang mga lahok na may halimbawang pangungusap na nasa wikang Maranao ay
nasa wikang Ingles. Nasa wikang Ingles ang diksyunaryo mismo. Marami ring isinamang
mga katawagan sa iba’t ibang halaman. Nilinaw ring dahil sa marami ngang
inflectional affixes ang wikang Maranao, hindi makikita ng mambabasa o
gumagamit ng diksyunaryo ang lahat ng mga anyo ng isang pandiwa, halimbawa.
Pinalawig pa ang panimulang bahagi sa pamamagitan ng paglalahad ng isang Phonological
Survey, Parts of Speech na nahahati sa Pronouns, Particles, Adverbs,
Conjunctions, Exclamations, Ligatures, Nouns, Adjectives, at Verbs. Sa bahaging
Verbs, hindi pa rin nawala ang maikling pagpapaliwanag tungkol sa Verbal
Inflection, Voices, Mode, Aspect, Tense, etc. Makikitang kahit na hindi ganoon
kadetalyado ang dictionary proper ng pandiwa, nagpaliwanag naman ang may-akda
tungkol sa paglalapi sa mga pandiwa. Nauna ang Maranao to English na may mga
titik A, B, D, G, H, I, K, L, M, N, O, P, R, S, T, W, at Y. Sumunod naman ang
English-Maranao Index.
Sullivan,
Robert. 1986. Maguindanaon Dictionary.
Cotabato City: Notre Dame University.
Hindi lamang mga lahok na nakaayos
alpabetikal ang nakasulat sa diksyunaryo kundi mga bokabularyong listahan tungkol
sa pagbibilang, fraction, sukat, buwan (ng taon), oras ng pagdarasal, kulay,
panghalip maging ng mga pangalang panlalaki at pambabae na ginagamit ng mga
mananalita ng wika. Maliban pa roo’y may mga artikulo tungkol sa gramatikal na
aspeto, lalung-lalo na sa morpolohiya’t ortograpiya ang isinama sa unahang mga
pahina bago ang mga lahok na talaga. Maaaring nilayon ng may-akda na
maipakilala muna nang husto ang struktura ng mga salita sa wikang Maguindanaon
nang hindi mahirapan sa pag-unawa ang gagamit dahil nga naman sa hirap ng
usaping tungkol sa paglalapi, partikular sa mga wika ng Pilipinas, lalung-lalo
na sa mga pandiwa. Ang mga lahok ay nasa wikang Maguindanaon. Ang bahagi ng
pananalita’y nasa wikang Ingles (nakadaglit), at ang mga kahuluga’y nasa anyong
pangungusap sa maraming pagkakataon.
III. PAGKATUTO
A. Wika bilang
Instrumento
Acraman,
Medaylin Bertudan. 1976. Deceptive
Cognates of Cebuano, Maranao and Pilipino (thesis).
University of the Philippines –
Diliman.
Nilayon ng papel na ilista at alamin ang mga
deceptive cognate ng Cebuano, Maranao at Pilipino dahil sa nalilikhang
kalituhan ng pagkakaroon ng mga salitang may parehong anyo ngunit magkaiba ang
kahulugan. Sinuri ng may-akda ang mga deceptive cognate ng Maranao-Pilipino,
Maranao-Cebuano at Cebuano-Pilipino. Gumawa siya ng pagsusuri sa anyo,
kahulugan at distribusyon ng mga cognate na ito para maiangat ang mga problema
sa pagkatuto ng mag-aaral na natututo ng bagong wika. Ipinakita rin ang mga
salitang taboo sa isang wika ngunit tinatanggap naman sa isa. Tinalakay rin ang
problema sa pagkatuto ng bagong wika kaugnay sa kaligiran ng pagkatuto ng unang
wika. Nalaman ng mananaliksik na ang ilang mga salitang ginagamit sa pag-uuri
ng mga bagay sa Maranao ay maaaring maging parehong anyo ng salitang ginagamit
sa pag-uuri ng mga aksyon o kilos sa Pilipino at vice versa. Napag-alaman ding
maaaring magkaroon ng pagkakapareho sa bokabularyo ang magkaibang wika.
Dirampatan-Sharief,
Hadja Mujahidah Minang. 1947. A
Comparative Analysis of Maranao Discourse
Patterns
at Home and in School
(thesis). University of the Philippines – Diliman.
Sinubukang ilarawan, ihambing at
suriin dito ang mga pattern sa diskursong Maranao sa tahanan at sa paaralan.
Kinilala ng mananaliksik ang mga stratehiya sa komunikasyon, maging
information-based man ito activity-based o negative feedback, stratehiya sa
error-correction at general communicative behavior bilang isang guro ng
silid-aralan. Iniaangat ng saliksik ang kahalagahan ng kalinangan ng bata at
iba pang sosyo-kultural na bagay na makaaapekto sa pagkatuto. Sinasabi sa
saliksik na ang wika ng tahanan ay isang sentral na bahagi sa pagiging
matagumpay sa pag-aaral. Kailangan daw kilalanin ng isang guro ang
socio-affective development at cultural predilection ng mga mag-aaral.
Skoropinski,
Xinia. 2013. An Exploration of the
Responses of Stakeholders to a Mother Tongue-Based
Multilingual
Education (MTB-MLE) Programme being Implemented in Pilot Schools in
Mindanao,
Philippines.
Manila: SIL International.
Nilayon ng pag-aaral na makita ang epekto ng MTB-MLE
sa mga gawain ng guro sa loob ng silid-aralan at sa mga gagamiting materyal sa
pagtuturo. Hindi lamang sa kadalasang napupunang mas nakauunawa at mas
nakikihalubilo sa klase ang mag-aaral kapag ang kanyang unang wika ang
ginagamit sa kanyang edukasyon sa akademya ngunit napansin din ng may-akda,
mula sa kanyang mga ginawang pagmamasid at pagtatanong na mas mabisa ang pagtuturo ng mga guro sa kanilang
mga estudyante. Sa ibang salita, mas nakapagtuturo sila nang mas maluwag sa
kanilang mga klase nang hindi sila nahihirapang ipaliwanag dahil inang wika nga
naman nila ang kanilang gamit sa pagsasalita sa harap. Usapin na ito ng
pagkakaroon nga ba ng bisa ng at pagtingin sa “pambansa” na wika. Magkakaroon
lamang nga raw ng problema kung magkaiba ng inang wika ang estudyante at
kanyang guro. Hindi lamang din puro aralin ang mas nauunawaan sa loob ng klase
kundi mas nakikita ng bawat isa ang nararamdaman ng bawat indibidwal sa loob ng
silid dahil sa unang wika ang ginagamit sa pakikipagtalastasan.
Tabell,
Babylita A. 1948. Mga Gamit ng Filipino
ng mga Mag-aaral na Maranao ng Mindanao State
University
High School
(thesis). Lungsod ng Marawi.
Isinagawa ang pag-aaral upang malaman ang mga gamit
ng Pilipino ng mga mag-aaral na Maranao at matiyak kung anu-anong mga salik ang
maaaring maging hadlang o tulong sa pagpapalaganap ng wikang pambansa.
Napag-alaman ng mananaliksik na karamihan ng mga mag-aaral ay bilingual o
multilingual na nakapagsasalita ng Sebuano, Pilipino, Ingles bukod pa sa
katutubong wikang Maranao. Napag-alaman niya ring mas nakikinig ang mga bata
kapag nasa wikang Maranao ang isinasagawang pagtalakay ng isang guro sa loob ng
silid-aralan. Halos hindi raw ginagamit ang wikang Pilipino. Sinabi ng
mananaliksik na ang paggamit ng Pilipino ay iniuugnay sa katayuan ng kausap,
katangian ng sitwasyon, tagpuan ng interaksyon at domain na kinabibilangan. Nagkakaroon
ng mataas at mababang pagtingin sa mga wika na nagsisimula pa lamang sa mataas
na paaralan. Hindi ganoon kalalim malamang ang ginagawang pagtalakay sa
ganitong antas ng pag-aaral para sa mga high school student. Ang struktura
marahil ng wikang taal sa isang mag-aaral ay magiging mas madulas para sa kanya
kung kaya’t nagkakaroon talaga ng pagpili at pagtanggi’t paglimot.
B. Wika bilang
Kaalaman
Abas,
Nasarudin. 2008. Mababasa at Maisusulat
Mo rin ang Maguindanaon (Maguindanaon-Filipino).
Manila: SIL Press.
Nilinaw ng akda sa simula na siya ay para sa mga
mananalita ng Maguindanaon na nakababasa at nakasusulat ng Filipino ngunit
hindi pa ganoon kasanay sa pagbasa at pagsulat ng kanilang sariling wika. Sa
madaling sabi, tinuturuan lamang ng akda ang mga mananalita ng Maguindanaon na
isulat at basahin ang kanilang wika. Ang unang bahagi ay tungkol sa alpabetong
Maguindanaon na mayroon daw A, B, K, D, E, G, I, L, M, N, NG, P, S, T, U, W at
Y. Mayroong mga pagsasanay tungkol sa mga bokabularyong natutunan sa simula.
Mayroon ding madiing pagtalakay sa pagiging tahimik (silent) ng phone na e sa wika, na kahit na may katangiang
ganito, kinakailangan pa ring isulat sa pagbabaybay ng salita. Mayroon ding
halimbawang maiikling kuwento at pagsasanay matapos ang mga kuwento. Mayroon
ding paliwanag sa pagkakaiba ng tunog ng i
at e, maging sa o at u.
Tinalakay rin ang tungkol sa kambal-patinig na ai at au. Sa huling
bahagi ng mga aralin, matatagpuan naman ang paggamit sa kudlit na pagtuturo.
Butler,
Dan. Butler, Mary. 1987. Maguindanaon
Language Lessons. Manila: SIL.
Ang mga teksto at araling nakapaloob
sa akda ay kinuha mula sa Dalican, Munisipalidad ng Dinaig, Maguindanao. Ang
akda ay nagtuturo ng mga aralin tungkol sa pakikipag-usap gamit ang wikang
Maguindanaon sa pamamagitan ng mga payak na pangungusap. Sa unang hanay’y nasa
wikang Maguindanao at sa kabila’y tumbas sa wikang Ingles. Hindi lamang mga
payak na pangungusap-pakikipagtalastasan kundi maging bokabularyo ay isinama sa
mga aralin. Mayroon ding mga aralin tungkol sa pandiwa kadikit ng speaker
(nagsasalita) at hearer (nakikinig) na kinapapalooban ng paggamit. Mayroon ding
mga aralin tungkol sa mga marker maging sa kultural na pagpapahalaga kung bakit
ganoon na ang naabutan sa wika ng mga mananaliksik noong mga panahong iyon.
Tinalakay rin ang mga dagdag pang gramatikal na pagpapaliwanag tungkol sa
paggamit ng pandiwa tulad ng focus, aspeto, panahunan, etc.
Fleischman,
Eric. Glang, Nasrullah. 1981. Ipembibitiyala
sa basa a Magindanawn, Pilipinu endu Ingglis sa
uman gay (Phrase Booklet in Magindanaon, Pilipino and English). Manila: SIL Press.
Nilalayon ng akda na makatulong sa mga mananalita ng
Magindanaon na makipag-usap nang maayos sa mga mananalita ng Pilipino at
Ingles. Ginamit lamang ang dayalek na Taw sa Ilud (na malawakang ginagamit sa
Lungsod ng Cotabato) para maiwasan ang pagkalito sa pagitan ng iba pang dayalek
ang mangyari. Mayroong tatlong hanay ng mga pangungusap pampakikipag-usap:
Magindanaon-Pilipino-Ingles. Ang mga pangungusap ay maaaring mga tanong at
maaaring mga sagot sa mga tanong na ito. Ang iba nama’y maaaring maglarawan sa
ginagawa ng isang nagsasalita o iba pang maaaring masabi sa kanyang kinakausap
na nasa mga pinakapayak na pamamaraan. Hinati sa iba’t ibang kategorya ang mga
pangungusap na ito. Halimbawa’y mayroong tungkol sa mga lugar, pamilya, etc.
May ilang mga bahagi ring mga hanay ng mga salita lamang bilang pagpapakilala
ng bokabularyo halimbawa ng mga parte ng katawan, mga nabibili sa palengke,
panahon (araw, buwan, etc.), pagbibilang, etc.
Macaraya,
Batua. Macaraya, Engracia. 1991. Maranao
Words and Phrases. Iligan City: University
Research Center.
Inamin ng mga may-akda na wala
silang pormal na pagsasanay sa lingguwistika. Nilalayon ng akda na makapagturo
ng wikang Maranao. Pinasimulan ang akda sa ortograpiya ng Maranao. Sumunod ang
Parts of Speech, kasunod ang pagbuo ng mga parirala at pangungusap. Halos
kapareho ng pagtatalakay na sinulat sa akda ang pagtalakay mismo ni Howag
McKaughan sa nasabing wika. Sumunod na ang mga halimbawang diyalogo. Mayroong
dalawang hanay para sa bahaging ito: Nasa kaliwa ang Maranao at nasa kabila
naman ang mga salin sa Ingles. Parang nagtuturo ng isang wikang banyaga sa
isang mag-aaral sapagkat nagsimula ang pagtuturo mismo ng pormal na pagbati,
pamamaalam, pagpapakilala ng sarili, etc. Nakahiwalay ang mga pormal at ‘di
pormal na pagpapahayag. Nakasama rin ang oras, pagtawag sa telepono, mga
okasyon, at paghingi ng paumanhin. Maging ang mga usaping sports, laro,
pag-iingat, hayop, pamimili sa tindahan, transportasyon, at paglilibang ay
kasama. Sa huling bahagi ay mga kuwento nang isinulat o maaaring oral na
naipasa (noong unang panahon) na nasa wikang Maranao.
Maranao Grammar. Peace Corps Volunteers Language
Program.
Ang mga may-akda ay banyaga. Nilinaw
ng akda na hindi ganoon kakumpleto ang ginawang grammar, at hindi naman pinilit
kumpletuhin. Tinutulungan ng akda ang mambabasa na maunawaan ang mga karaniwang
pang-araw-araw na pakikipagtalastasan ng mga Maranao sa mga baryo. Nagsisimula
ang pagtuturo mula sa pagbibigkas ng mga patinig at katinig saka na isinusunod
ang mga salitang ginagamit sa Maranao para sa katumbas ng kanilang Ingles sa
Demonstratives, Nominatives, Genetive-Datives, at Deictics. Mayroon ding
bahaging Existential Sentences, Pagtatanong, Pagtanggi sa Existence ng isang
bagay, Negatives at Negations. Isinama pa ang Personal Pronouns na kanila
namang ikinategorya. Kasunod na rito ang Datives. Sa bahaging Pandiwa naman
ipinaliwanag ang mga kadalasang ginagamit bilang mga karaniwang panlapi, maging
ang pagsasalaysay na nasa panghinaharap na panahunan. Mayroon ding Imperatives.
Tinalakay rin ang iba’t ibang Subject Marker ng Maranao. Samakatuwid, ang mga
simpleng pagbibigay ng mga halimbawang salita, parirala at pangungusap upang
maipakita lamang ang pagkakasunud-sunod ng bawat bahagi ng pananalita sa
pakikipag-usap ay tinalakay sa akda.
Ward,
Robert. Ward, Mariel. 1968. Puganadan:
Maranao. Manila: Bureau of Public Schools and Institute of National Language of the
Department of Education.
Binanggit sa simula ng akda na
ito ay inihanda upang magamit sa pagtuturo sa mga Maranao na mabasa ang
kanilang sariling wika. Sinasabi nito na ang alpabetong Maranao ay mayroong A,
B, D, G, H, I, K, L, M, N, NG, O, P, R, S, T, U, W, Y, at impit. Ang unang
bahagi ng akda ay pagtatanghal sa isang titik na nakasulat halimbawa na: Aa, sa
ilalim ng isang larawang nakaguhit. Inuna ang mga patinig na A, I, O at U.
Sumunod ang mga katinig. Sa bahaging ito ikinakabit ang mga patinig na unang
tinalakay upang makabuo ng mga pantig. Halimbawa, sa S, mayroong SA, SI, SO, at
SU. Ang pagkaksunud-sunod ng mga katinig ay S, M, L, R, N, P, T, K, B, D, G, W,
Y, H, at NG. Ang impit ay nasa simbolong kudlit. Sumunod ang mga KPK
(katinig-patinig-katinig) na pantig at panghuling bahagi ay mga payak na
pangungusap sa pakikipag-usap bilang ensayo ng mag-aaral sa pagbabasa. Malinaw
sa simulain ng akda na mayroong talatinigan ang wikang Maranao ngunit nang
gumamit na ang mga awtor ng alpabetong Romano’y mapapaisip ang mambabasa na
banyaga na ang konseptong ipinapasang matutunan sa mga Maranao.
No comments:
Post a Comment